طراحی مدل ساختاری تفسیری شناسایی و سطح‌بندی ریسک های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد گروه مدیریت بازرگانی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران

2 دانشیار گروه مدیریت مالی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران

چکیده

اهداف: نبودِ اطمینان محیطی و شدت رقابت در بازار‌های جهانی، شرکت‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی را با چالش‌ها و ریسک‌های راهبردی متعددی مواجه کرده است. ریسک‌های راهبردی، ریسک‌هایی هستند که نظام راهبردی را بی‌تعادل می‌کنند و تأثیر منفی چشمگیری بر صنعت می‌گذارند. هدف این پژوهش، طراحی مدلی برای شناسایی و سطح‌بندی ریسک‌های راهبردی مالی در صنعت پتروشیمی است که مانع از تحقق اهداف راهبردی‌شده می‌شود و به شکل همه‌جانبه و کلان بر تمامی اجزا و ابعاد صنعت تأثیر می‌گذارد.
روش: بدین منظور ابتدا از طریق مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با ۱۴ نفر از خبرگان و فراترکیب مطالعات پیشین، داده‌های اولیه گردآوری شد. سپس با استفاده از روش تحلیل مضمون داده‌ها در سه لایۀ مضامین پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر طبقه‌بندی شدند. در ادامه، با استفاده از مضامین سازمان‌دهندۀ شناسایی‌شده که عبارت است از: ریسک تحریم‌های مالی، تصمیمات مؤثر مالی دولت، اعتباری، نقدینگی، مالی حوزۀ تولید، اقتصاد کلان، بیمه و پوشش ریسک، بازار محصول و رقابت و مدیریت عالیه (راهبردی) پرسشنامۀ مدل‌سازی ساختاری – تفسیری طراحی شد و با نظرخواهی از ۱۵ نفر از خبرگان صنعت پتروشیمی روابط بین این ریسک‌ها ارزیابی و بررسی شد.
نتایج: . در پایان در مدل نهایی که نشان‌دهندۀ سطوح ریسک‌های راهبردی مالی در صنعت پتروشیمی است، ریسک تحریم مالی به‌عنوان پرنفوذترین متغیر در مبنایی‌ترین سطح معرفی شده است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Designing an Interpretive Structural Model for Identifying and Prioritizing Financial Strategic Risks in the Petrochemical Industry of the Islamic Republic of Iran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mobin Shafie Nategh 1
  • Mohammad Amin Rashidi 1
  • Mohammad Tohidi 2
1 M.A. Student of Business Management, Faculty of Islamic Studies and Management, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Finance, Faculty of Islamic Studies and Management, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Environmental uncertainty and intense competition in global markets have made petrochemical companies and complexes face many challenges and strategic risks. Strategic risks are risks that can unbalance the strategic system and have a significant negative impact on the industry. The purpose of this research was to design a model for identifying and prioritizing financial strategic risks, which prevented realization of strategic goals and affected all components and dimensions of the petrochemical industry. For this purpose, the primary data were first collected through semi-structured interviews with 14 experts and synthesis of previous studies. Then, using thematic analysis, the data were classified into the 3 layers of basic, organizing, and inclusive themes. Using the themes of the organizer, which were risk of financial sanctions, risk of effective financial decisions of the government, credit risk, liquidity risk, financial risk of the production area, macroeconomic risk, insurance risk and risk coverage, and product market risk and competition, a structural-interpretive modeling questionnaire was designed for high (strategic) management risks and the relationships between the risks were evaluated and investigated by asking the opinions of 15 experts from the petrochemical industry. In the end, the risk of financial sanctions as the most influential variable at the most basic level was introduced in the final model that showed the levels of financial strategic risks in the petrochemical industry.
Keywords: Petrochemical Industry, Financial Strategic Risk, Theme Analysis, Interpretive Structural Modeling (ISM).
 
Introduction
The petrochemical industry, which is referred to as a mother industry, is one of the most important and main industries in the world (Valizadeh et al., 2017). Petrochemical industry serving as the natural resource transfer of oil and gas is of considerable importance in Iran with its special mechanical and transit situation, significant foreign exchange, etc. On the other hand, one of the strategies to avoid selling raw materials and benefit from the country's special economic and geographical situations is converting raw materials, such as oil and gas, into products. These are the manufactured products that are more valuable and closer to the final range of value and consumption. In Iran's economy, the petrochemical sector can be considered as one of the most strategic areas of investment, to which governments always pay special attention (Khosrowzadeh et al., 2017).
According to the research body, the Islamic Republic of Iran has a relative advantage for the production and sale of petrochemical products due to having huge reserves of oil and natural gas, strategic geographical locations, access to open waters, etc. Unfortunately, the growth trend of this relative advantage is negative, which shows the loss of relative advantage revealed in the global markets (Mahdavi & Malekshahian, 2013).
The petrochemical industry is the link between the oil industry and other industries. It has faced a growing flow of risk (Athsoz et al., 2015). There are many risks in the fields of engineering, finance, economy, human resources, technology, etc. and the only way to deal with these risks is to know them first and then start planning to manage them. In other words, companies should be able to react defensively or offensively to risks by formulating a strategy in such a way that the effects of potential threats reduce the risks to the lowest possible levels (Fartukzadeh and Elahi, 2019).
In this research, among the risks that the petrochemical industry of the Islamic Republic of Iran was facing, only financial risks, which could endanger the main and macro strategies of the petrochemical industry, were examined. Financial strategic risks are financial risks that prevent realization of the long-term strategic goals of the industry and can have an internal origin or be imposed from outside the industry. Knowing about the macro-financial strategies of the petrochemical industry, any types of financial risks that directly or indirectly prevent realization of these strategies can be considered as the strategic financial risk of the petrochemical industry. Considering that strategic financial risks are one of the most basic risks of the petrochemical industry and can cause many big problems, the purpose of this research was to provide a model for identifying the strategic financial risks of the petrochemical industry of the Islamic Republic of Iran because identification, analysis, and leveling of strategic financial risks could play an important role in preserving the current state of this industry and then smoothing its investment and development to increase the capacities and variety of petrochemical products.
In this research, which was done with a mixed qualitative and quantitative method after stating the theoretical foundations and reviewing the previous research in the field of financial strategic risks in the petrochemical industry and other industries, we examined the research method and explained the extracted themes. Then, the Interpretive Structural Modeling (ISM) method was used to analyze the relationships and investigate the impacts and effectiveness of the risks identified through the model with the help of MICMAC matrix.
 
Data and Method
In this study, which was done using a mixed qualitative and quantitative method, the primary data were first collected through semi-structured interviews with 14 experts and a combination of previous studies and then by using the data theme analysis method, the 3 layers of basic, organizer, and comprehensive themes were classified. Furthermore, by using the Interpretive Structural Modeling (ISM) method, the relationships and impacts of the risks were identified with the help of MICMAC matrix. In this regard, by applying the organizer themes, the ISM questionnaire was designed and the relationships between the risks were evaluated and investigated by asking the opinions of 15 experts from the petrochemical industry.
 
Findings
The themes of the organizers, which included the risk of financial sanctions, risk of effective financial decisions of the government, credit risk, liquidity risk, financial risk of the manufacturing sector, macroeconomic risk, insurance risk and risk coverage, product market risk and competition, and senior management (strategic) risk, were identified.
In the final ISM that showed the levels of financial strategic risks in the petrochemical industry, the risk of financial sanctions was introduced as the most influential variable at the most basic level.
 
Conclusion and discussion 
The results of this research revealed that external risks (financial sanctions, etc.) affected punishment in the emergence or escalation of other risks. On the other hand, the specified levels and levels of the companies that the managers of the petrochemical industry managed in the cases they dealt with themselves were influenced by external factors, such as financial sanctions, decisions of the government's financial industry, macroeconomics, etc.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Petrochemical Industry
  • Financial Strategic Risk
  • Theme Analysis
  • Interpretive Structural Modeling (ISM)

اصل مقاله

مقدمه

صنعت پتروشیمی یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین صنایع موجود در جهان است که با عنوان صنعت مادر از آن یاد می‌شود (Valizadeh et al., 2017 ). صنعت پتروشیمی با وجود منابع طبیعی نفت و گاز قابل‌توجه در ایران، موقعیت ژئوپلیتیکی و ترانزیتی خاص، ارزآوری قابل‌توجه و غیره اهمیت زیادی دارد. از طرف دیگر، یکی از راهبردهای پرهیز از خام‌فروشی و بهره‌مندی از موقعیت‌های خاص اقتصادی و جغرافیایی کشور، تبدیل مواد اولیه مانند نفت و گاز به محصول است. این محصولات طیف گسترده‌ای دارد که هرچه به انتهای زنجیرۀ ارزش و مصرف‌کنندۀ نهایی نزدیک شود، ارزش‌افزودۀ بیشتری خلق می‌کند. در اقتصاد ایران بخش پتروشیمی یکی از راهبردی‌ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری قلمداد می‌شود که همواره دولت‌ها توجه ویژه به آن داشتند (Khosrowzadeh et al., 2017). بر‌‌اساس پژوهش‌های انجام‌شده، جمهوری اسلامی ایران با ذخایر عظیم نفت و گاز طبیعی، موقعیت راهبردی جغرافیایی و دسترسی به آب‌های آزاد و غیره دارای مزیت نسبی برای تولید و فروش محصولات پتروشیمی است؛ اما متأسفانه روند رشد این مزیت نسبی، منفی است که نشان‌دهندۀ از دست ‌دادن مزیت نسبی آشکارشده در بازارهای جهانی است (Mahdavi & Malekshahian, 2013).

صنعت پتروشیمی که حلقۀ اتصال بین صنعت نفت و صنایع دیگر است، با جریان روبه‌رشدی از‌‌‌ ریسک مواجه بوده (آتش‌سوز و همکاران، 1395) است. ریسک‌های متعددی در زمینه‌های مهندسی، مالی، اقتصادی، نیروی انسانی، فناوری و غیره وجود دارد که تنها راه مقابله با این ریسک‌ها ابتدا، شناخت و سپس اقدام به برنامه‌ریزی برای مدیریت آنهاست. به‌عبارتی، بنگاه‌ها باید از راه تدوین راهبرد در برابر ریسک‌ها به‌صورت تدافعی یا تهاجمی واکنش نشان دهند. به‌گونه‌ای که اثرهای ناشی از تهدیدهای بالقوۀ ریسک‌ها را به پایین‌ترین حد ممکن برسانند (Fartukzadeh & Elahi, 2011).

در این پژوهش از میان ریسک‌هایی که صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران با آنها روبه‌رو است، فقط ریسک‌های مالی بررسی می‌شود که راهبردهای اصلی و کلان صنعت پتروشیمی را با مخاطره مواجه می‌کند. ریسک‌های راهبردی مالی، ریسک‌های مالی هستند که مانع از تحقق اهداف راهبردی بلندمدت صنعت می‌شوند و منشأ درونی دارند یا از بیرون صنعت تحمیل می‌شوند. با شناخت راهبردهای کلان مالی صنعت پتروشیمی، هر نوع ریسک مالی که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم مانع از تحقق این راهبردها شود، ریسک راهبردی مالی صنعت پتروشیمی دانسته می‌شود. با توجه به اینکه ریسک‌های راهبردی مالی از اساسی‌ترین ریسک‌های صنعت پتروشیمی بوده است، سبب مشکلات عدیده و بسیار بزرگی می‌شود. هدف این پژوهش، ارائۀ الگویی برای شناسایی ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران است؛ زیرا شناسایی، تحلیل و سطح‌بندی ریسک‌های راهبردی مالی نقش مهمی در حفظ و صیانت از وضعیت کنونی این صنعت و سپس هموارسازی سرمایه‌گذاری و توسعۀ آن برای افزایش ظرفیت و تنوع تولید محصولات پتروشیمی ایفا می‌کند.

در پژوهش حاضر که به روش آمیخته (کیفی و کمی) نگارش شده است، پس از بیان مبانی نظری و مرور پژوهش‌های پیشین در حوزۀ ریسک‌های راهبردی مالی در صنعت پتروشیمی و سایر صنایع، به بررسی روش پژوهش و تبیین مضامین مستخرج توجه و سپس با استفاده از روش مدل‌سازی ساختاری – تفسیری(ISM) نسبت‌به تحلیل ارتباط و بررسی اثرگذاری و اثرپذیری ریسک‌های شناسایی‌شده از طریق الگوی (ISM) و ماتریس MICMAC اقدام شده است. در انتها نیز بعد از بیان نتیجه‌گیری و ارائۀ جمع‌بندی، پیشنهادهای سیاستی و پژوهشی ارائه شده است.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

ریسک در لغت به مفهوم احتمال بروز خطر یا روبه‌روشدن با خطر، صدمه‌ و خسارت ‌دیدن و کاهش درآمد است. در اصطلاح مالی ریسک یک دارایی عبارت است از تغییر احتمالی بازدۀ آتی ناشی از آن دارایی (وستون و بریگام، 1978). احتمال وقوع حادثۀ ناخوشایند، تردید دربارۀ وضعیت آتی یک پدیده، پیش‌بینی‌ناپذیری و احتمال وقوع خسارت کم و بیش عناصر اصلی موجود در مجموعۀ تعاریف ریسک تلقی می‌شود (Mazloumi et al., 2019). به نظر می‌رسد، مفهوم مشترک میان تمامی این عناصر، نبودِ اطمینان است. نبودِ اطمینان به معنای وجود شک‌وتردید دربارۀ وضع آتی پدیدۀ مدنظر است (Beygi & Azam, 2018).

از دیدگاه نظری هر فعالیت اقتصادی همراه با درجه‌ای از ریسک است و ریسک به‌طور کامل حذف نمی‌شود. براساس نظریه‌های مالی، بین ریسک و بازده یک بده‌بستانی وجود دارد و هرچه ریسک یک دارایی یا پروژه بیشتر باشد، انتظار دریافت بازدۀ بیشتر وجود دارد و این واقعیت در نظریۀ پرتفوی مدرن (MPT) مارکویتز[1]، مدل‌ ارزش‌گذاری دارایی‌های سرمایه‌ای (CAPM)[2] و نظریۀ قیمت‌گذاری آربیتراژ (APT)[3] مشهود است (Bodie, 2018). البته لازم است، بین ریسک سیستماتیک و غیر سیستماتیک تفکیک قائل شد. ریسک سیستماتیک با کل بازار و اقتصاد در ارتباط است؛ ولی ریسک غیرسیستماتیک فارغ از تأثیرات بازار بوده است و به ویژگی‌های خود شرکت مربوط می‌شود. نکتۀ جالب‌توجه اینکه از طریق تنوع‌سازی ریسک غیر سیستماتیک از بین برده می‌شود؛ بنابراین بازار، بازدۀ بیشتری بابت این تقبل این نوع ریسک نمی‌دهد که به‌راحتی قابل‌حذف است (Greuning & Bratanovic, 2003). با توجه به آنچه گفته شد، ریسک سیستماتیک بر ارزش یک دارایی یا پروژه اثرگذار است. ارزش یک پروژه براساس تنزیل جریانات نقدی آن پروژه تعیین می‌شود و دو عامل در این ارزش‌گذاری اثرگذار است؛ 1. جریانات نقدی آتی پروژه که هرچه پروژه پرریسک‌تر باشد، سرمایه‌گذار انتظار دریافت جریانات نقدی بیشتری را دارد؛ 2. نرخ تنزیل که هرچه ریسک پروژه بیشتر باشد، متناسب با آن هزینۀ سرمایۀ پروژه (یا به بیان دیگر نرخ سود موردانتظار سرمایه‌گذاران در پروژه) افزایش می‌یابد که این مسئله نیز در ارزش نهایی پروژه اثرگذار است (Ross et al., 2010).

ریسک از منظرهای مختلف طبقه‌بندی می‌شود. در یک تقسیم‌بندی ریسک فعالیت اقتصادی به چهار گروه مالی، عملیاتی، تجاری و وقایع تفکیک می‌شود. در بین این چهار گروه، ریسک‌های مالی بیشترین اهمیت را دارند (Greuning & Bratanovic, 2003). در یک تقسیم‌بندی کلی دیگر، ریسک‌های در معرض به دو نوع مالی و غیرمالی تقسیم شده‌اند. توجه به این نکته لازم است که ریسک‌های غیرمالی به‌صورت غیرمستقیم بر ریسک‌های مالی تأثیر می‌گذارند. ریسک‌های مالی شامل بازار، نرخ بهره، اعتباری، نقدینگی و نرخ ارز و ریسک‌های غیرمالی شامل عملیاتی، فناوری، نیروی انسانی، سیاسی، قوانین، مدیریت و ریسک صنعت هستند (Raie & Saeedi, 2004)

ریسک‌های صنعت پتروشیمی به دو دستۀ کلی و مهم تقسیم می‌شوند که این دو دسته عبارت‌اند از ریسک‌های عملیاتی که مربوط به عملیات تولیدی شرکت‌های پتروشیمی و ریسک‌های غیرعملیاتی که مربوط به مسائلی است که به‌صورت غیرمستقیم بر عملیات شرکت تأثیر دارد. برای ریسک‌های عملیاتی مجموعه ریسک‌های زنجیرۀ تأمین، نیروی انسانی متخصص، پیمانکاران، تجهیزات، خوراک، خطاهای مهندسی و فناوری، تکنولوژی و غیره نام برده می‌شود (Rodina & Sinyavets, 2017؛ Atashsooz et al., 2015 ؛Sangbor et al., 2018 ‫). ریسک‌های غیرعملیاتی نیز شامل مالی، تجاری، سیاسی، اجتماعی، بازاری، قانونی، تحریم، زیرساخت‌ها، رقابت، ارتباط با سایر شرکا و شرکت‌ها و دخالت‌های مخرب دولت در این صنعت دانسته می‌شود (Rodina & Sinyavets, 2017؛‫ ‫ Sangbor et al., 2018  (Viktorovna, 2018. از سوی دیگر ریسک‌های موجود در صنعت پتروشیمی به دو دستۀ دیگر تقسیم می‌شود که شامل مالی و غیرمالی است. ریسک‌های مالی مانند نوسان‌های قیمت مواد اولیه مانند نفت و گاز، نوسان‌های نرخ ارز، تغییرات قیمت فروش و نرخ تورم و غیره است. ریسک‌های غیرمالی نیز عبارت‌ است از انفجار و آتش‌سوزی، انتشار گاز و سایر مواد شیمیایی سمی، ریسک فناوری‌های وارداتی، تعمیرات و خطای نیروی انسانی (Varahrami& Niyakan, 2016) که به‌صورت کلی ریسک‌های مرتبط با تولید و عملیات شرکت را شامل می‌شود.

به اموری که حیاتی، بلندمدت و رقابتی هستند، راهبردی گفته می‌شود (Kurdnaij, 2021). یکی از مباحث مهم در مدیریت شناسایی و مدیریت ریسک‌های راهبردی است. ریسک‌های راهبردی ریسک‌هایی هستند که در صورت وقوع، به‌طور جدی بنیان وجودی شرکت را به خطر می‌اندازند. ریسک‌های راهبردی نیروهای بالقوهای هستند که نظام راهبردی را بی‌تعادل می‌کنند و به‌احتمال این بی‌تعادلی بیشتر از حد تحمل سازمان بوده است و به همین علت تأثیر منفی زیادی بر ارزش آن می‌گذارد ( (Greuning & Bratanovic, 2003منابع ریسک‌های راهبردی، نیروهای داخلی و خارجی هستند که سرچشمۀ به وجود آوردن ریسک‌های راهبردی هستند. این نیروها شامل مالی_اقتصادی، اجتماعی_فرهنگی، سیاسی، دولتی و قانونی، فناوری، رقابتی و غیره هستند (Rios et al., 2014). برخی از افراد پژوهش‌های ریسک راهبردی را به‌عنوان دستۀ جداگانه‌ای از ریسک در نظر می‌گیرند؛ اما برخی دیگر معتقدند که ریسک راهبردی را باید در هر یک از دسته‌های ریسک (مالی و غیر مالی) براساس احتمال وقوع و شدت تأثیر شناسایی کرد (الیاسی و سعیدنژاد، 1391). مدیریت ریسک راهبردی فرایند شناسایی، برآورد و مدیریت ریسک در هر مکانی از راهبرد، با هدف نهایی محافظت و خلق ارزش برای سهامداران است. مدیریت ریسک راهبردی فرایندی است که متأثر از هیئت‌مدیره، مدیر و سایر پرسنل است که نیازمند یک نگاه راهبردی به ریسک و در نظر گرفتن اینکه چگونه وقایع و سناریوهای درونی و محیطی توانایی شرکت را در رسیدن به اهداف تحت‌تأثیر قرار می‌دهد (الیاسی و سعیدنژاد، 1391).

تأکید این پژوهش بر ریسک‌های راهبردی مالی است. ریسک‌های راهبردی مالی، دسته‌ای از ریسک‌های مالی هستند که مانع از تحقق اهداف راهبردی‌ می‌شوند و به شکل همه‌جانبه و کلان بر تمامی اجزا و ابعاد صنعت تأثیر می‌گذارند. این دسته از ریسک‌ها روند و جریان مالی را مختل می‌کنند و سبب ایجاد مشکلات عدیده‌ای می‌شوند که راهبردهای رشد و توسعه را بی‌اثر می‌کنند (Damodaran, 2007; Sofat & Hiro, 2011).

تاکنون پژوهش‌های گوناگونی در داخل و خارج از کشور در حوزۀ ریسک‌های راهبردی و ریسک‌های راهبردی مالی انجام شده است. برخی پژوهش‌های انجام‌شده ریسک‌های راهبردی و راهبردی مالی را در سایر صنایع بررسی کرده‌اند. فرتوک زاده و الهی ) 1389) در پژوهشی با عنوان شناسایی و اولویت‌بندی ریسک‌های راهبردی در بانکداری بدون ربا (مطالعه موردی بانک ملت) ریسک‌های راهبردی مالی را شناسایی کرده‌اند که در صورت اعمال‌نکردن مدیریت صحیح بر آنها، باعث ورشکستگی بانک‌ها خواهند شد. این ریسک‌ها عبارت است از ریسک ساختار ترازنامه، ساختار درآمد و سودآوری، کفایت سرمایه، ریسک اعتباری، نقدینگی، نرخ بهره، بازار و ارزش پول. فرتوک زاده و کاشانی (1388) در پژوهشی دیگر با عنوان شناسایی و اولویت‌بندی ریسک‌های راهبردی شرکت‌های سرمایه‌گذاری (مطالعة موردی: شرکت سرمایه‌گذاری غدیر) تلاش کردند، ریسک‌های راهبردی مالی را برای شرکت سرمایه‌گذاری شناسایی کنند. در این حوزه ریسک‌های ارزشیابی سرمایه‌گذاری، اعتباری، نرخ بهره و ارز، نقدینگی، حسابداری و مالیات شناسایی و تحلیل شده که از میان ریسک‌های مالی بیان‌شده، ریسک‌های ارزشیابی سرمایه‌گذاری، نرخ بهره و ارز به‌عنوان ریسک‌های راهبردی مالی معرفی شده‌اند. یحیی‌زاده فر و همکاران (1396) در پژوهشی با عنوان شناسایی ریسک‌های راهبردی زنجیره تأمین صنعت خودروسازی ایران، با استفاده از روش فراترکیب و پیمایش، ریسک‌های راهبردی زنجیرۀ تأمین صنعت خودروسازی را استخراج کرده‌‌اند. براساس این پژوهش، کلیۀ ریسک‌های راهبردی زنجیرۀ تأمین در صنعت خودروسازی عبارت است از شرایط اقتصادی، خط‌مشی‌ها و مسائل حاکمیتی، رقابت و نهادهای رقیب، روندها و توسعۀ محصول و زیست‌محیطی. در میان پژوهش‌های خارجی، هوا و همکاران[4] (2006) پژوهشی نوآورانه دربارۀ سازوکار مدیریت یکپارچۀ ریسک راهبردی مالی در گروه شرکت‌های دولتی - براساس کارت امتیازی متوازن ارائه می‌دهند تا این شرکت‌ها به اهداف مالی راهبردی خود دست یابند. آیزائو[5] (2011) عناصر انتقال ریسک راهبردی مالی را تحلیل می‌کند. در این پژوهش سه مؤلفۀ انتقال ریسک راهبردی شامل منابع ریسک، بردار انتقال و محرک انتقال تحلیل می‌شود. در انتقال ریسک راهبردی مالی، عوامل ریسکی گوناگون داخلی و محیط خارجی به‌عنوان منابع ریسک راهبردی مالی شناخته می‌شوند. جریان نقدی بردار انتقال ریسک راهبردی مالی و جهش آستانۀ محرک انتقال ریسک راهبردی مالی محسوب می‌شود. ریوز و همکاران[6] (2014) چارچوبی برای مدیریت ریسک مالی راهبردی ارائه می‌دهند. در این پژوهش با بررسی 1000 شرکت در صنایع مختلف، چارچوبی عملیاتی برای مدیریت و کاهش ریسک‌های راهبردی مالی ارائه می‌دهند. در حوزۀ صنعت پتروشیمی پژوهش‌هایی ریسک‌های مالی را در این صنعت بررسی کرده‌اند.

برخی پژوهش‌ها نیز به موضوع ریسک‌های مالی و راهبردی در صنعت پتروشیمی توجه کرده‌اند و پژوهشی به‌صورت خاص با موضوع ریسک‌های راهبردی مالی در صنعت پتروشیمی یافت نشد. کرمی و همکاران[7] (2020) در پژوهشی ضرورت ارزیابی‌های مدیریت ریسک را در صنایع پتروشیمی بررسی کرده‌اند. داریاکین و خافیزوا[8] (2016) ابزارهای مدیریت ریسک مالی را برای صنعت پتروشیمی تحلیل کرده‌اند. پَن و همکاران[9] (2022) پژوهشی پیرامون مدیریت ریسک زنجیرۀ تأمین پتروشیمی مبتنی بر مدل تکامل پویای شبکه انجام دادند. نتایج این پژوهش اقدامات هدفمندی را برای پیشگیری و کنترل ریسک‌ زنجیرۀ تأمین ارائه می‌کند که دارای اهمیت راهبردی برای عملکرد بهتر زنجیرۀ تأمین پتروشیمی است. عبدالجبار و بریسام[10] (2022) فرایند ارزیابی ریسک را برای بخش پالایشگاهی عراق انجام داده‌اند و براساس بررسی میدانی صورت‌گرفته، مهم‌ترین ریسک‌های عملیاتی، سیاسی و اقتصادی، و مدیریتی و مالی صنعت پتروشیمی عراق را استخراج کرده‌اند. ساوچینا و همکاران[11] (2021) وضعیت مالی، ارزیابی چشم‌انداز توسعه و بهینه‌سازی فعالیت یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های فعال را در صنعت پتروشیمی روسیه تجزیه‌وتحلیل کردند. آنها شاخص‌های کلیدی عملکرد و توانایی مالی به‌ویژه، نقدینگی، فعالیت تجاری، سودآوری، قدرت پرداخت بدهی و جذابیت سرمایه‌گذاری را انتخاب کردند. در این پژوهش توجه ویژه‌ای به عوامل ریسک مالی مؤثر بر فرصت‌های گسترش کسب‌و‌کار شده است.

در این پژوهش سعی شده است، موضوع ریسک‌های راهبردی مالی در صنعت پتروشیمی بررسی شود؛ همچنین نسبت‌به شناسایی، سطح‌بندی و تبیین رابطۀ بین ریسک‌های راهبردی مالی به‌صورت همه‌جانبه‌ و سیستمی اقدام شده است تا درنهایت، موجب تسهیل تصمیم‌گیری مدیران و سیاست‌گذاران صنعت پتروشیمی شود.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر ازنظر نوع داده، در دستۀ پژوهش‌های دو وجهی (آمیخته) قرار می‌گیرد. این پژوهش به ‌قصد کاربرد نتایج یافته‌هایش برای حل مسئلۀ خاص متداول درون صنعت پتروشیمی انجام می‌شود. همین‌طور روش مورداستفاده برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه نیمه‌ساختاریافته و فراترکیب مطالعات گذشته، تحلیل مضمون است که داده‌های حاصل از آن در پرسشنامۀ مدل‌سازی ساختاری-تفسیری به کار گرفته شده است.

در گام نخست، پس از بررسی پژوهش‌های قبلی که در دایرۀ موضوعی این مقاله قرار دارند، یک چارچوب و شناخت کلی از مباحث ریسک، آسیب‌پذیری‌ها، راهبردهای مالی و ریسک‌های راهبردی مالی در صنعت پتروشیمی حاصل شد. بر این اساس پروتکل مصاحبۀ نیمه ‌ساختاریافته تهیه و داده‌های اصلی این پژوهش از طریق مصاحبه با خبرگان گردآوری شد. در گام دوم، با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند،20 نفر به‌عنوان خبره شناسایی شدند. معیارهای مدنظر برای انتخاب خبرگان به شرح ذیل است:

الف) کمترین تحصیلات کارشناسی ارشد در رشته‌های مالی، اقتصاد یا مدیریت

ب) دارای سمت‌های مدیریتی در حوزه‌های مرتبط با مالی صنعت پتروشیمی

ج) دارای دست‌کم پنج سال سابقۀ کاری مرتبط با حوزۀ مالی صنعت پتروشیمی

مصاحبه‌ها به‌ترتیب از خبرگان دارای تحصیلات، سمت‌های مدیریتی و سابقۀ کاری بالاتر شروع شد و در مصاحبۀ هشتم اشباع نظری حاصل شد؛ بدین معنی که مضامین بیان‌شده توسط خبرگان تکرار می‌شدند که  نشان‌دهندۀ پایایی روش پژوهش است. درنهایت، تا خبرۀ چهاردهم مصاحبه‌ها برگزار شد. توصیف جمعیت‌شناختی خبرگان در جدول ذکر شده است.

 

جدول (1) توصیف جمعیت‌شناختی مصاحبه‌شوندگان

Table (1) Demographic description of the interviewees

فراوانی تعداد مصاحبه‌شوندگان ازنظر مدرک تحصیلی

فراوانی تعداد مصاحبه‌شوندگان ازنظر تجربه و سابقۀ مدیریتی در حوزۀ مالی صنعت پتروشیمی

کارشناسی ارشد

5 نفر

5 تا 10 سال

2 نفر

دکتری

9 نفر

10 تا 15 سال

6 نفر

مجموع

14 نفر

15 تا 20 سال

6 نفر

مجموع

14 نفر

 

در مرحلۀ سوم براساس تکنیک ۷ مرحله‌ای سندولسکی و بارسو (۲۰۰۷) مراحل فراترکیب پیش رفته است. واژگان کلیدی «ریسک صنعت پتروشیمی» و «ریسک صنعت نفت» در پایگاه مجلات تخصصی نورمگز، پایگاه اطلاعاتی علمی جهاد دانشگاهی و پرتال جامع علوم انسانی، با راهبرد جستجوی «تمامی این کلمات در عنوان، چکیده و کلیدواژه»، در بازۀ زمانی سال ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۱ در روز پنجم مهرماه ۱۴۰۱ جستجو شد و درنهایت، با توجه به بررسی‌های گام به گام، ۲۵ مقاله برای بررسی نهایی انتخاب شدند. در مرحلۀ جستجوی اولیه در پایگاه‌ها تعداد مقالات به‌دست‌آمده به شرح ذیل است:

 

جدول (2) تعداد نتایج جستجوی اولیه بر مبنای راهبرد جستجو

Table (2) Number of primary search results based on search strategy

نام پایگاه

ریسک صنعت پتروشیمی

ریسک صنعت نفت

پایگاه مجلات تخصصی نورمگز

۱۷

۳۵

پایگاه اطلاعاتی علمی جهاد دانشگاهی

۱۲

۷

پرتال جامع علوم انسانی

۱۶

۴۹

 

پس از حذف مقالات تکراری (مقالاتی که در دو یا سه پایگاه نمایه شده بودند)، به تعداد مقالات اولیه 113 عدد برای بررسی در الگوی زیر به دست آمد و درنهایت، 25 مقاله برای استخراج کد انتخاب شد.

 

جدول (3) خلاصه‌ای از نتایج جستجو و انتخاب متون مناسب تحلیل

Table (3) Summary of the search results and selection of suitable texts for analysis

نتایج بررسی‌ها

منابع مورد بررسی

 

تعداد منابع = ۱۱۳

مقالات ردشده براساس عنوان =۴۸

 

 

تعداد مقالات بررسی‌شده براساس چکیده = ۶۵

مقالات ردشده براساس چکیده =۳۱

 

 

تعداد مقالات بررسی محتوای کامل = ۳۴

مقالات ردشده براساس محتوا = ۹

 

 

تعداد مقالات نهایی = ۲۵

داده‌های حاصل از مقالات نهایی از روش تحلیل مضمون تجزیه‌وتحلیل شدند که در مرحلۀ چهارم گزارش شده است.

در مرحلۀ چهارم به تحلیل مضمون توجه شده است. در تحلیل مضمون، پژوهشگر هم معانی آشکار داده‌ها را گزارش می‌دهد و هم معانی، مفروضات نظریه‌های پنهان کلمات، عبارات و جملات را استخراج می‌کند Braun & Clarke, 2006)).

پایایی مدنظر درخصوص کدگذاری داده‌ها و قراردادن مضمون برای کدهای مرتبط و هم طبقه، طبق پیشنهاد خواستار (1388) به این صورت انجام‌ گرفته است که از میان کل مصاحبه‌ها، چند نمونه، به‌صورت تصادفی انتخاب و هرکدام از آنها، دو بار، در یک فاصلة زمانی کوتاه و مشخص (بین پنج تا سی روز) کدگذاری می‌شوند. سپس کدهای مشخص‌شده در دو فاصلة زمانی، برای هرکدام از مصاحبه‌ها با یکدیگر مقایسه می‌شوند و از طریق میزان توافقات و عدم توافقات موجود، در دو مرحلۀ کدگذاری، شاخص پایایی برای آن پژوهش محاسبه می‌شود. در هرکدام از مصاحبه‌ها، کدهایی که در دو فاصلة زمانی با هم مشابه هستند، با عنوان «توافق» و کدهای غیرمشابه با عنوان «عدم توافق» مشخص می‌شوند. با این توضیح، نحوۀ محاسبۀ درصد پایایی کدگذاری از طریق رابطۀ زیر انجام می‌شود.

 

رابطۀ(1) محاسبۀ درصد پایایی

Relationship (1) Calculation of reliability percentage

 

این روش در دو مرحله و هرکدام با فاصلۀ زمانی 10 روز انجام شد؛ یعنی با استفاده از اعداد تصادفی ماشین‌حساب، 5 مصاحبه انتخاب و در دو بازۀ زمانی کدگذاری شد. کدگذاری انجام‌شده در دو مرحله با درصد پایایی 92 درصد به دست آمد که گویای پایایی در کدگذاری انجام شده است. درخصوص انتخاب مضامین سازمان‌دهنده برای هر دسته از مضامین پایه که مرتبط با یکدیگر بودند نیز نظر چند خبره اخذ شده است و با اصلاحات جزئی به توافق کامل با نظر خبرگان رسید.

متن‌های به‌دست‌آمده از مصاحبه‌ها ابتدا، براساس کدگذاری داده‌های کیفی، کدگذاری شده است و سپس مطابق محتوای کدها در نرم‌افزار MAXQDA 2018 تبدیل به مضامین پایه شدند. در ادامه، مقوله‌ها حول مقوله‌ای انتزاعی و کلی‌تر قرار گرفت. به عبارتی دیگر، با دسته‌بندی، ترکیب و تلخیص مضمون‌های پایه، تعدادی مضمون سازمان‌دهنده که می‌توانست گویای ویژگی‌های گروهی بخشی از مضمون‌های پایه باشد، به دست آمد. سپس با دریافت نظر خبرگان نیز اصلاحات جزئی در مضامین انجام شد. گفتنی است، پس از بررسی، ادغام و اصلاح در چند دورۀ زمانی متفاوت، در آخر ۶۹ کد استخراج شد که با به‌ شمار آوردن موارد تکراری آنها، 120 بخش از متن مصاحبه‌ها کدگذاری شده است. این ۶۹ کد غیرتکراری در قالب ۲۲ مضمون پایه بوده و مضامین پایۀ انتخاب‌شده نیز توسط ۹ مضمون سازمان‌دهنده در برگرفته شده است. مضمون فراگیر نیز تحت عنوان «ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران» برای کل مضامین سازمان‌دهنده برگزیده شد. درنهایت، در جدول (4) مضامین فراگیر، سازمان‌دهنده و پایه برای این مرحله (شناسایی ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران) ارائه می‌شود.

در مرحلۀ پنجم و ششم از الگوی (ISM) استفاده شده است. مدل‌سازی ساختاری تفسیری به برقراری نظم در روابط پیچیده میان عناصر یک سیستم و تشخیص روابط درونی متغیرها کمک کرده و تکنیکی مناسب برای تجزیه‌و‌تحلیل تأثر یک متغیر بر متغیرهای دیگر است. این روش، به‌عنوان روشی تفسیری به‌دنبال آن است که قضاوتی از تصمیم گروهی دربارۀ ارتباطات متغیرها ارائه کند (Azar et al., 2015 ).

برای اجرای روش‌شناسی مدل‌سازی ساختاری-تفسیری نیز با بهره‌گیری از روش نمونه‌گیری هدفمند، تعداد ۱۵ پرسشنامه میان خبرگان توزیع شد که درنهایت، 12پرسشنامه دریافت شد و مبنای این پژوهش قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل پرسشنامه‌ها در بخش یافته‌ها در ادامه ارائه می‌شود.

 

یافته­های پژوهش

مضمون فراگیر، مضامین سازمان‌دهنده و مضامین پایه برای شناسایی ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران به شرح زیر است:

 

جدول (4) جدول مضامین ریسک‌های راهبری مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران

Table (4) The table of themes of the financial management risks of the petrochemical industry of the Islamic Republic of Iran

مضمون فراگیر: ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران

کدها

مضامین پایه

مضامین سازمان‌دهنده

نبودِ ارتباط مالی مستقیم بین خریداران و فروشندگان

نبودِ ارتباط‌گیری نظام بانکی کشور با سایر کشورها

ریسک

تحریم‌های مالی

مسئلۀ انتقال وجوه برای خریدهای خارجی

ضعف دانش بانکی برای تعامل با دنیا

مسئلۀ دریافت وجوه حاصل از فروش

عدم امکان تأمین مالی خارجی

افزایش کارمزدهای نقل‌وانتقال منابع

نقل‌وانتقال منابع توسط تراستی‌ها

امکان نبودِ همکاری‌های دولتی در ارائۀ مضامین مناسب درخصوص استفاده از تسهیلات خارجی

نبودِ امکان استفاده از مشتقات مالی بین‌المللی در پوشش ریسک نرخ ارز

نبودِ امکان استفاده از ابزارهای بیمه و پوشش ریسک خارجی

نبودِ امکان استفاده از مشتقات مالی در معامله محصولات

بیمۀ محصولات صادراتی

تحریم‌های مالی در حمل‌ونقل محصولات

اثر تحریم‌های مالی در حمل‌ونقل محصولات

حضورنداشتن در زنجیره اقتصاد جهانی (صنعت پتروشیمی)

حضورنداشتن در عرصۀ بین‌المللی

نبودِ امکان شرکت در مناقصه‌های بین‌المللی

نبودِ  ثبات رویه در قیمت‌گذاری خوراک و سایر نهاده‌ها

قیمت‌گذاری و محدودیت‌های دستوری ارز، خوراک و محصولات

ریسک

تصمیمات مؤثر مالی دولت

دخالت دولت در نحوه و قیمت فروش ارز حاصل از صادرات

قیمت‌گذاری دستوری برای فروش داخلی

دخالت‌های دولت در میزان و نحوۀ عرضۀ داخلی و صادراتی محصولات

رقابت ناعادلانۀ شرکت‌های دولتی با خصوصی

نبودِ امکان پیش‌بینی متغیرهای کلیدی مانند نرخ ارز، خوراک

اتخاذنکردن سیاست‌های حمایتی مالی از سوی نهاد ناظر صنعت

نبودِ سیاست‌گذاری‌های مالی بلندمدت

نبودِ سیاست‌گذاری بلندمدت برای سرمایه‌گذاری

واگذاری سهام دولت و مالکان جدید

واگذاری سهام و مالکیت شرکت‌ها

وضع قوانین و مقررات جدید از سوی سازمان منطقۀ ویژه

وضع قوانین نادرست

ریسک تغییر در مفاد قرارداد توسط دولت

تأخیر در دریافت مجوزها و تأییده‌های ملی

وضع مالیات‌های نامتناسب

ضعف در تنوع، توان و اعتماد به ابزارهای مالی موجود برای تأمین مالی

کمبود اطلاعات و دیتا

ریسک اعتباری

ریسک اعتباری پیمانکاران و مشتریان

نبودِ توان تأمین مالی شرکت‌های خصوصی کوچک

نبودِ زیرساخت تأمین مالی مناسب

نبودِ رتبه‌‌بندی اعتباری شرکت‌ها

کمبود نقدینگی

مدیریت نادرست نقدینگی و منابع مالی

ریسک نقدینگی

کمبود منابع مالی برای سرمایه‌گذاری، توسعه، نوآوری و غیره

تقسیم حداکثری سود

تأخیر در فرایند دریافت تسهیلات

افزایش هزینه‌های مالی به علت ازدیاد نیرو

مشکلات در عملیات تولید و فرایند اصلی مجتمع پتروشیمی

ریسک‌های مالی حوزۀ تولید

استفاده‌نکردن از حداکثر ظرفیت تولید، افزایش هزینه‌های سربار

هزینۀ فرصت خرابی قطعات و خطای انسانی

ریسک تداوم فعالیت

نقص در دسترسی به‌هنگام و مطمئن به خوراک و یویلیتی‌ها

نبودِ توان خرید لایسنس‌های معتبر برای تولید

تغییرات نرخ جهانی خوراک و محصولات صادراتی

مشکلات در تأمین مواد اولیه و تحویل محصول

افزایش قیمت یونیلیتی‌ها

اثر تغییر نرخ ارز در بیمه

تأثیر نوسان‌های ارزی بر عملیات

ریسک اقتصاد کلان

اثر نرخ ارز در ایفای تعهدات کالایی

اثر تغییرات نرخ ارز در هزینۀ حمل‌ونقل

اثر تغییرات نرخ ارز بر سرمایه‌گذاری در توسعۀ مجتمع‌ها

اثر نرخ ارز در نوسان درآمدها و هزینه‌ها

افزایش حقوق و دستمزد

تأثیر تورم و نرخ بهره

ریسک نوسان‌های نرخ بهره

امکان کاهش تقاضای جهانی

افزایش ظرفیت و تسریع فرایند ساخت واحدهای مشابه داخلی و خارجی

ورود رقبای جدید و توسعۀ رقبای فعلی

ریسک محصول و بازار

ظهور تکنولوژی های جدید با بهره‌وری و اقتصاد طرح بهتر

افزایش حجم تولید محصولات پتروشیمی با قیمت بهتر

افزایش ظرفیت تولید بین‌المللی

نبودِ کفایت سرمایۀ شرکت‌های بیمه‌ای برای صنعت

ظرفیت محدود صنعت بیمه

ریسک‌های حوزه بیمه و ابزار های پوشش ریسک

بی‌علاقگی شرکت‌های بیمه به صنعت

ناتوانایی تخصص فنی بیمه و ارزیابی ریسک

ضعف دانشی و ابزاری

نبودِ ابزارهای مشتقه داخلی (برای پوشش نوسان‌های محصولات، خوراک، نرخ ارز و غیره)

عدم تخصیص مالی بهنگام در پروژه‌ها

نبودِ توانایی در تدوین و اجرای برنامه‌ها و راهبردهای مالی

ریسک‌های مدیریت عالیه (راهبردی)

نقص در بودجه‌ریزی و برنامه‌ریزی منابع طرح‌ها

تقسیم بیشترین سود

نبودِ هماهنگی و تعارضات میان سهامداران و مدیران

نقص در به‌روزرسانی مطالعات اقتصادی طرح‌ها

بروکراسی سازمانی و پیگیری‌نکردن کافی امور

ضعف در مدیریت اجرایی مجتمع‌های پتروشیمی

تأخیر در امضا و مؤثرسازی قراردادها

تجربۀ ناکافی در مدیریت برخی فعالیت‌های راهبردی

ریسک زمان‌بندی

نبودِ کفایت کنترل‌ها

ریسک نبودِ کفایت نیروهای متخصص

 

در ادامه، مضامین سازمان‌دهنده که به‌عنوان ورودی مدل‌سازی ساختاری تفسیری مطرح شده است، تشریح و سپس مراحل تحلیل و مدل‌سازی ساختاری تفسیری به دقت بررسی می‌شود.

 

ریسک تحریم‌های مالی

تحریم‌ها و نبودِ ثبات سیاسی، به افزایش ریسک سرمایه‌گذاری، افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری، نقص در فروش، تغییرات نرخ ارز و غیره منجر می‌شود. (Mobini & Akhavan, 2015). تحریم‌های مالی که بر عملیات مالی، تجاری کشور و صنعت پتروشیمی مؤثرند، شامل: نبودِ امکان ارتباط‌گیری نظام بانکی کشور با سایر کشورها و استفاده از ابزارهای بیمه و پوشش ریسک خارجی و محروم‌کردن شرکت‌های ایرانی از حضور در مزایده‌ها و غیره هستند. با این تحریم‌ها امکان صادرات، تأمین مالی و ورود سرمایه‌‌گذاران خارجی، خرید لایسنس‌ها و غیره به کشور متوقف یا کند شده است و این موضوع علاوه بر بخش فروش و مالی، خود را در بخش تأمین قطعات، کاتالیست‌ها، تجهیزات و دانش فنی نیز نشان می‌دهد (Ahmadzadeh  et al .,2021).

 

ریسک تصمیمات مؤثر مالی دولت

دولت‌ها در اقتصادهای توسعه‌یافته فقط نقش سیاست‌گذار و در قالب یک نهاد نظارتی برای بسترسازی و فراهم‌کردن شرایط و الزامات صنایع نقش ایفا می‌کند. به عبارتی، دخالت دولت در اقتصاد تا حد امکان باید محدود شود؛ چون کارآیی بخش دولتی کمتر از کارآیی بخش خصوصی است (Khodavisi & Ezzati, 2012) مداخلۀ بی‌محابای دولت‌ها در سازوکار بازار در هر صنعتی، موجب خروج آن صنعت از مسیر صحیح عقلانیت اقتصادی می‌شود. در ایران، دولت به‌جای ایفای نقش در جایگاه یک سیاست‌گذار و نهاد نظارتی، اقدام به قیمت‌گذاری محصولات، خوراک، نرخ ارز و ایجاد محدودیت در طرف‌های عرضه و تقاضا می‌کند. این اقدام فروش، درآمدها، هزینه‌ها و غیره شرکت‌های فعال را در عرصۀ پتروشیمی تحت‌تأثیر قرار داده و مانعی جدی برای ورود سرمایه‌گذاران خصوصی به این صنعت است.

 

ریسک اعتباری

ریسک اعتباری، ریسکی است که از اتفاقی اعتباری به وجود می‌آید. ریسک اعتباری از این واقعیت ریشه می‌گیرد که طرف قرارداد نتواند یا نخواهد تعهدات قرارداد را انجام دهد (Vaez et al., 2012). اطمینان از وفای به تعهدات بین شرکت‌ها در فضای اقتصادی، برای توسعه و افزایش تعاملات تجاری در هر صنعتی ازجمله صنعت پتروشیمی امری ضروری است. این اطمینان توسط مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری که به تعیین رتبۀ اعتباری شرکت‌ها و ابزارهای مالی مختلف توجه می‌کنند، صورت می‌گیرد. خدمات این مؤسسات باعث می‌شود تا هزینۀ تحلیل اطلاعات برای سرمایه‌گذاران کاهش یابد، منابع مالی به شکل بهینه‌تر به فعالیت‌های اقتصادی تخصیص یابد و درنهایت، حجم تأمین مالی در اقتصاد افزایش یابد (Mohagheghnia et al., 2021).

 

ریسک نقدینگی

نبودِ منابع مالی کافی در شرکت‌ها برای ایفای تعهدات خود یا انجام طرح‌های توسعه‌ای، شرکت را با ریسک نقدینگی مواجه می‌کند. بدون در اختیار داشتن وجه نقد، توسعۀ محصولات جدید، انجام تحصیل‌های تجاری، پرداخت سودهای نقدی به سهامداران و کاهش بدهی‌ها امکان‌پذیر نیست (Pouraghajan & Ghulami, 2012). از عوامل ایجاد ریسک نقدینگی تقسیم حداکثری سود سالیانۀ شرکت‌های پتروشیمی در مجامع، نبودِ منابع مالی داخلی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی برای طرح‌های توسعۀ این صنعت نام برده می‌شود. عمدۀ ریسک نقدینگی در صنعت پتروشیمی مربوط به مسائل توسعه‌ای و انجام پروژه‌های جدید است؛ زیرا با توجه به فروش و درآمدهای زیاد این شرکت‌ها، در عملیات معمول خود با ریسک نقدینگی مواجه نیستند؛ اما وجود این ریسک برای امور توسعه‌ای و نوآوری در محصولات حائز اهمیت است.

 

ریسک‌های مالی حوزۀ تولید

تولید، مهم‌ترین کانال کسب درآمد عملیاتی شرکت‌های پتروشیمی است. در مسیر تولید شرکت‌های پتروشیمی چالش‌هایی وجود دارد که عبارت‌اند از: وجود نیروی انسانی مازاد، استفاده‌نکردن حداکثری از ظرفیت تولید، افزایش نرخ جهانی خوراک، هزینۀ فرصت خرابی قطعات، خطای انسانی یا افزایش نرخ تورم که به افزایش هزینه‌های تولید (نرخ بهره، دستمزد و غیره) منجر می‌شود (Varahrami& Niyakan, 2016 ). درنهایت، این چالش‌ها یا موجب کاهش تولید می‌شود یا قیمت تمام‌شدۀ محصولات را افزایش می‌دهد که هر دو مورد موجب کاهش درآمدهای عملیاتی شرکت‌ها و افت عملکرد مالی می‌شود. این چالش‌ها سبب می‌شود، شرکت از رسیدن به اهداف مالی خود باز بماند.

 

ریسک نرخ ارز

نرخ ارز به گواه بسیاری از مطالعات موجود در این حوزه، یکی از اصلی‌ترین عامل‌های ایجادکنندۀ تغییرات انگیزشی در صادرات و واردات محصولات پتروشیمی از سوی صادرکنندگان و واردکنندگان، شکل‌گیری نااطمینانی و ابهام در تصمیمات سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان، پدیدآمدن نوسان‌های قیمتی و درنهایت، تغییر سطح ریسک سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی به شمار می‌رود (Zolfaghari& Shahabi, 2017 ). درواقع، از دیدگاه خرد به علت وابستگی بازارهای پولی و مالی و محیط‌های اقتصادی و تأثیرپذیری آنها از یکدیگر، تمامی شرکت‌ها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در معرض ریسک نرخ ارز قرار می‌گیرند که در این بین شرکت‌هایی که مبادلات تجاری (خارجی) زیادی دارند، به دلیل استفاده‌های ارزی در بخش صادرات و واردات، بیشتر تحت‌تأثیر این ریسک قرار دارند (Sarafi & Mehrgan, 2017 ).

 

ریسک محصول و بازار

این ریسک در برگیرندۀ ریسک‌هایی است که در عرصۀ بازاریابی و عرضۀ محصول شرکت را در شرایط نبودِ ‌اطمینان قرار می‌دهد. بنا بر چارچوب تحلیلی پنج نیروی رقابتی پورتر[12] ورود رقبای جدید شدت رقابت را در صنعت افزایش می‌دهد (Porter, 1985). با ورود فناوری‌های نوین به صنعت پتروشیمی که مقیاس‌پذیری محصولات را به‌شدت دست‌خوش تغییر می‌کند و به افزایش ظرفیت تولید منجر می‌شود، بازار محصولات از منظر بازیگران و تأمین‌کنندگان در معرض تهدید جدی قرار می‌گیرد. این موضوع نیز به‌خودی‌خود نبودِ اطمینان را در این صنعت برای تولیدکننده افزایش می‌دهد.

 

ریسک‌های حوزۀ بیمه و ابزارهای پوشش ریسک

برای انتقال ریسک خطرات و حوادث ممکن، لازم است که شرکت‌های بیمه آن ریسک را در مقابل دریافت حق بیمه پوشش دهند. در ایران به علت نبودِ توان تخصصی فنی بیمه و ارزیابی ریسک و کفایت سرمایه، شرکت‌های بیمۀ داخلی برای پوشش ریسک حوادث این صنعت (عملیات) یا محصولات آنها با محدودیت مواجه هستند و به علت تحریم‌ها نیز نمی‌شود، از شرکت‌های بیمۀ بین‌المللی استفاده کرد. علاوه بر ریسک‌های عملیاتی و فنی، نوسان‌ها و تغییرات قیمت نیز از ریسک‌های جدی این صنعت بوده است که زمینه‌ساز مشکلات بزرگی می‌شود. به‌منظور کاهش پیامدهای ناشی از تغییرات نامطلوب قیمت و مدیریت ریسک در این زمینه از ابزارهای مشتقه (اختیار خرید یا فروش، قراردادهای آتی، سوآپ نرخ ارز و غیره) استفاده می‌شود (Aleali et al., 2019). از این طریق نوسان‌های قیمت خوراک، محصولات و نرخ ارز برای این شرکت‌ها در یک محدودۀ مشخص حفظ شده و شرکت‌ها را از کاهش شدید یا افزایش شدید این قیمت‌ها در امان نگه می‌دارد که در حال حاضر به دلایل متعددی دسترسی به این ابزار فراهم نیست.

 

ریسک‌های مدیریت عالیه (راهبردی)

وجود ضعف در سطح مدیران عالی سبب شکل‌گیری ریسک‌های عدیده‌ای می‌شود؛ درنتیجه شرکت‌ها همواره‌ به‌‌دنبال‌ افزایش‌ توانایی‌ مدیران ‌خود هستند‌ تا‌ ‌ریسک‌های ‌پیش ‌روی ‌شرکت ‌را ‌سریع‌تر ‌شناسایی ‌و ‌با ‌توجه ‌به ‌راهکارهای ‌موجود ‌این‌ تهدیدات ‌را‌ به‌ فرصت‌ها‌ تبدیل ‌کنند (Rezaei et al., 2019 ). مدیریت‌ واحد‌ تجاری ‌از ‌طریق‌ اثرگذاری ‌بر ‌سیاست‌های کلی‌ و ‌تصمیم‌گیری‌های ‌کلان،‌ بر عملکرد ‌شرکت ‌تأثیر‌ خواهد ‌گذاشت‌ و‌ در صورت‌ عملکرد‌ ضعیف‌ مدیران،‌ عملکرد‌ کلی ‌شرکت ‌را نیز‌ تحت‌‌تأثیر قرار می‌دهد ‌و ‌ممکن است ‌تداوم ‌فعالیت‌ آن‌ با ‌ابهام‌ مواجه ‌شود (Farajzadeh & Heydari., 2019).

 

فرایند مدل سازی ساختاری تفسیری

مرحلۀ اول، شناسایی متغیرهای مرتبط با مسئله است. در این گام با استفاده از مضامین‌ سازمان‌دهنده شبکۀ مضامین به‌دست‌آمده از مصاحبه‌ها و فراترکیب طی شده است. سپس در گام دوم، ماتریس خودتعاملی ساختاری (SSIM[13] ) محاسبه می‌شود. این ماتریس، یک ماتریس مربع به ابعاد تعداد مضامین بوده که برای تعیین روابط بین مضامین (مقادیر داخل ماتریس) از یک طیف چهارتایی به‌صورت زیر استفاده شده است:

  • اگر متغیرهای عمودی بر متغیر افقی اثرگذارند، V وارد کنید.
  • اگر متغیرهای افقی بر متغیر عمودی اثرگذارند، A وارد کنید.
  • اگر متغیرهای عمودی با متغیر افقی رابطۀ متقابل دارند، X وارد کنید.
  • اگر متغیرهای عمودی با متغیر افقی هیچ رابطه‌ای ندارند،  Oوارد کنید.

در این گام کارشناسان شاخص‌ها را به‌صورت زوجی با یکدیگر بررسی می‌کنند و براساس زیر به مقیاس‌های توضیح بالا پاسخ می‌دهند؛ یعنی در هر مقایسه دو معیار از حروف O,X,A,V براساس تعاریف جدول زیر استفاده می‌کنند:

 

جدول (5) ماتریس خودتعاملی ساختاری ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی ایران

Table (5) The structural self-interaction matrix of financial strategic risks of the Iranian petrochemical industry

متغیرهای پژوهش

(C01)

(C02)

(C03)

(C04)

(C05)

(C06)

(C07)

(C08)

(C09)

ریسک تحریم‌های مالی (C01)

 

V

V

V

V

X

V

V

O

ریسک تصمیمات مؤثر مالی دولت  (C02)

 

V

V

V

X

X

X

V

ریسک اعتباری  (C03)

 

X

A

A

A

A

A

ریسک نقدینگی  (C04)

 

X

A

A

X

A

ریسک‌های مالی حوزۀ تولید (C05)

 

A

A

A

A

ریسک اقتصاد کلان(C06)

 

V

X

V

ریسک‌های حوزه بیمه و ابزار های پوشش ریسک (C07)

 

O

V

ریسک بازار محصول و رقابت  (C08)

 

V

ریسک مدیریت عالیۀ (راهبردی) شرکتی (C09)

 

 

در مرحلۀ سوم و چهارم نسبت‌به طراحی ماتریس دسترسی اولیه و نهایی (RM[14]) اقدام شده است. در این مرحله، ماتریس خودتعاملی ساختاری به یک ماتریس دودویی تبدیل می‌شود. از این طریق، ماتریس دسترسی اولیه به دست می‌آید. از طریق تبدیل نمادهای V, X, O و A به صفر و یک برای هر متغیر هر ماتریس خودتعاملی ساختاری به یک ماتریس دودویی تبدیل شده است که به‌اصطلاح ماتریس دسترسی اولیه خوانده می‌شود. قوانین تبدیل این نمادها به شرح زیر است: - در صورتی که ورودی (i, j) (محل تلاقی سطر 1 و ستون ز) در ماتریس خودتعاملی ساختاری ۷ باشد، در ورودی (i,j) در ماتریس دسترسی یک و در ورودی  (j, i)صفر قرار داده می‌شود. در صورتی که ورودی (i, j) در ماتریس خودتعاملی ساختاری A باشد، در ورودی (i, j) در ماتریس دسترسی صفر و در ورودی (j,i) یک قرار داده می‌شود. در صورتی که ورودی (i,j) در ماتریس خودتعاملی ساختاری X باشد، در ورودی (i, j) در ماتریس دسترسی یک و در ورودی (j,i) یک قرار داده می‌شود. در صورتی که ورودی (i,j) در ماتریس خودتعاملی ساختاری صفر باشد، در ورودی (i, j) در ماتریس دسترسی صفر و در ورودی (j,i)، صفر قرار داده می‌شود. در صورتی که j = i باشد، در ورودی ماتریس دسترسی یک قرار داده می‌شود.

پس از طی این مرحله با واردکردن انتقال‌پذیری در روابط متغیرها ماتریس دسترسی نهایی به ‌دست می‌آید. این یک ماتریس مربعی است که مقدار هر یک از درایه‌های rij آن هنگامی که عنصر ri به عنصر rj با هر طولی دسترسی داشته باشد، برابر با یک و در غیر این صورت صفر است.

 

جدول (6) ماتریس دسترسی نهایی ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی ایران

Table (6) Matrix of final access of financial strategic risks of Iran's petrochemical industry

متغیرهای پژوهش

ریسک

تحریم‌های مالی(C01)

ریسک

تصمیمات مؤثر مالی دولت (C02)

ریسک اعتباری (C03)

ریسک نقدینگی (C04)

ریسک‌های مالی حوزۀ تولید (C05)

ریسک اقتصاد کلان(C06)

ریسک‌های

حوزۀ بیمه و پوشش ریسک (C07)

ریسک بازار محصول و رقابت (C08)

ریسک مدیریت عالیه (راهبردی) (C09)

قدرت نفوذ

ریسک

تحریم‌های مالی (C01)

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

*۱

۹

ریسک

تصمیمات مؤثر مالی دولت (C02)

*۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۹

ریسک اعتباری (C03)

۰

۰

۱

۱

*۱

۰

۰

۰

۰

۳

ریسک نقدینگی (C04)

۰

۰

۱

۱

۱

۰

۰

۰

۰

۳

ریسک‌های مالی حوزۀ تولید (C05)

۰

۰

۱

۱

۱

۰

۰

۰

۰

۳

ریسک اقتصاد کلان (C06)

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۱

۹

ریسک‌های

حوزۀ بیمه و پوشش ریسک (C07)

۰

۱

۱

۱

۱

*۱

۱

*۱

۱

۸

ریسک بازار محصول و رقابت (C08)

*۱

۱

۱

۱

۱

۱

*۱

۱

۱

۹

ریسک مدیریت عالیۀ (راهبردی) شرکتی (C09)

۰

۰

۱

۱

۱

۰

۰

۰

۱

۴

میزان وابستگی

۴

۵

۹

۹

۹

۵

۵

۵

۶

 

(*در این درایه‌ها بعد از طی مرحلۀ سازگاری، عدد ۱ حاصل شده است)

در مرحلۀ پنجم، بخش‌بندی سطح انجام می‌شود. در این مرحله، ماتریس دسترسی به سطوح مختلف دسته‌بندی می‌شود. سپس با استفاده از ماتریس‌های دسترسی نهایی، مجموعۀ خروجی و ورودی برای هر متغیر به دست می‌آید. مجموعۀ خروجی و ورودی برای یک متغیر به‌صورت زیر تعریف می‌شود.

  • مجموعۀ خروجی یک متغیر: شامل اجزایی از سیستم است که از آن جزء نشأت می‌گیرد. برای تعیین مجموعۀ متأخر مربوط به هر جزء باید سطر مربوط به آن را بررسی کرد. تعداد «1»های این سطر نشان‌دهندۀ خطوط جهت‌داری است که از آن جزء خارج می‌شود.
  • مجموعۀ ورودی یک متغیر: شامل اجزایی از سیستم است که به آن جزء منتهی می‌شود. برای تعیین مجموعۀ متقدم هر جزء ستون مربوط به آن بررسی می‌شود. تعداد «1»های این ستون نشان‌دهندۀ خطوط جهت‌داری است که به آن جزء وارد می‌شود.

پس از تعیین مجموعه‌های ورودی و خروجی، اشتراک این مجموعه‌ها برای هر یک از متغیرها تعیین می‌شود. از این طریق مجموعۀ مشترک برای هر متغیر به دست می‌آید. متغیرهایی که مجموعۀ خروجی و مشترک آنها مشابه باشد، در بالاترین سطح از سلسله‌مراتب مدل ساختاری تفسیری قرار می‌گیرند. به‌منظور یافتن اجزای تشکیل‌دهندۀ سطح بعدی سیستم اجزای بالاترین سطح آن در محاسبات ریاضی جدول مربوط حذف می‌شود و عملیات مربوط به تعیین اجزای سطح بعدی مانند روش تعیین اجزای بالاترین سطح انجام می‌شود. این عملیات تا آنجا تکرار می‌شود که اجزای تشکیل‌دهندۀ کلیۀ سطوح سیستم مشخص شوند.

 

جدول (7) بخش‌بندی نهایی سطح‌ ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی ایران

Table (7) The final classification of levels of strategic financial risks of the Iranian petrochemical industry

ریسک

مجموعه خروجی

مجموعه ورودی

مجموعه مشترک

سطح

C01

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۱،۲،۶،۸

۱،۲،۶،۸

۴

C02

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۱،۲،۶،۷،۸

۱،۲،۶،۷،۸

۳

C03

۳،۴،۵

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۳،۴،۵

۱

C04

۳،۴،۵

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۳،۴،۵

۱

C05

۳،۴،۵

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۳،۴،۵

۱

C06

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۱،۲،۶،۷،۸

۱،۲،۶،۷،۸

۳

C07

۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۱،۲،۶،۷،۸

۲،۶،۷،۸

۳

C08

۱،۲،۳،۴،۵،۶،۷،۸،۹

۱،۲،۶،۷،۸

۱،۲،۶،۷،۸

۳

C09

۳،۴،۵،۹

۱،۲،۶،۷،۸،۹

۹

۲

 

در مرحلۀ ششم مدل اولیه و نهایی ساختار تفسیری رسم می‌شود. در این مرحله با توجه به سطوح متغیرها و ماتریس دسترسی نهایی یک مدل اولیه رسم و از طریق حذف انتقال‌پذیری‌ها در مدل اولیه مدل نهایی به دست می‌آید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل (1) مدل نهایی ساختار تفسیری ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی ایران

Figure (1) The final model of the interpretive structure of financial strategic risks of the Iranian petrochemical industry

 

در مرحلۀ هفتم و نهایی، تجزیه‌و‌تحلیل قدرت نفوذ و میزان وابستگی شکل ((MICMAC انجام می‌شود. در این مرحله متغیرها در چهار گروه طبقه‌بندی می‌شود و اولین گروه، شامل متغیرهای خودمختار (ناحیۀ ۱) است که قدرت نفوذ و وابستگی ضعیفی دارد. این متغیرها تا حدودی از سایر متغیرها مجزا هستند و ارتباطات کمی دارند. گروه دوم، متغیرهای وابسته (ناحیۀ ۲) را شامل می‌شود که قدرت نفوذ ضعیف و وابستگی زیادی دارد. گروه سوم، متغیرهای پیوندی (ناحیۀ ۳) هستند. این متغیرها قدرت نفوذ و وابستگی زیادی دارند. درواقع، هرگونه عملی بر روی این متغیرها به تغییر سایر متغیرها منجر می‌شود. گروه چهارم، متغیرهای مستقل (ناحیۀ ۴) هستند. این متغیرها قدرت نفوذ زیاد و وابستگی پایینی دارند. از طریق جمع‌کردن ورودی‌های «1» در هر سطر و ستون قدرت نفوذ و میزان وابستگی متغیرها به دست می‌آید. بر همین اساس، شکل قدرت نفوذ-وابستگی ترسیم می‌شود (Aslipour & Khanmohammadi.,2017 ):

 

 

 

 

 

 

 

شکل (2) نمودار قدرت نفوذ و میزان وابستگی ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران

Figure (2) Diagram of influence power and degree of dependence of strategic financial risks of the petrochemical industry of the Islamic Republic of Iran

 

نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل بالا نشان‌دهندۀ آن است که مضامین «ریسک اعتباری»، «ریسک نقدینگی»، «ریسک‌های مالی حوزۀ تولید» و «ریسک مدیریت عالیۀ (راهبردی) شرکتی» وابستگی زیادی به سایر مضامین دارند و به بیان دقیق‌تر در دستۀ متغیرهای وابسته قرار می‌گیرند. مضامین «ریسک تصمیمات مؤثر مالی دولت»، «ریسک اقتصاد کلان»، «ریسک‌های حوزۀ بیمه و پوشش ریسک» و «ریسک بازار محصول و رقابت» قدرت تعیین‌کنندگی بسیاری در مدیریت ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی ایران دارند؛ زیرا نقش متغیرهای پیوندی را ایفا می‌کنند؛ یعنی هم هدایت‌گر سایر مضامین هستند و هم تحت‌تأثیر مضامین دیگر قرار دارند؛ بنابراین هر اقدامی بر روی این متغیرها به تغییر باقی ریسک‌ها منجر می‌شود. ناحیۀ بسیار بااهمیت در ماتریس قدرت نفوذ-وابستگی، نفوذ است؛ زیرا متغیرهای قرارگرفته در این ناحیه قدرت نفوذ زیاد و وابستگی پایینی دارند. در این ماتریس متغیر «ریسک تحریم‌های مالی» در ناحیۀ نفوذ قرار گرفته‌ است که به توجه بیشتری نیاز دارد. متغیرهایی که قدرت نفوذ زیادی دارند، به‌اصطلاح «متغیرهای کلیدی» خوانده می‌شوند

 

بحث و نتیجه‌گیری

هدف از نگارش این پژوهش، تبیین و شناسایی ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی و سطح‌بندی و اولویت‌بندی این ریسک‌ها بوده است. در این پژوهش بعد از جمع‌آوری داده‌ها از طریق انجام مصاحبه با خبرگان و فراترکیب مطالعات پیشین، نتایج این پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که از تمام ریسک‌های موجود در صنعت پتروشیمی با توجه به تعریف ارائه‌شده، ریسک‌های ذیل به‌عنوان ریسک‌های راهبردی مالی شناسایی شده‌اند: ریسک تحریم‌های مالی، تصمیمات مؤثر مالی دولت، اعتباری، نقدینگی، ریسک مالی حوزۀ تولید، اقتصاد کلان، بیمه و پوشش ریسک، بازار محصول و رقابت و مدیریت عالیه (راهبردی). این موضوع بدین معناست که این مجموعه از ریسک‌ها، بنگاه‌ها را از رسیدن به اهداف مالی بلندمدت، حیاتی و رقابتی خود در صنعت پتروشیمی و اکوسیستم اقتصادی ایران باز می‌دارند.

مدل‌سازی ساختاری تفسیری با برقراری نظم در روابط پیچیده میان عناصر سیستم ریسک‌های راهبردی مالی و تشخیص روابط درونی متغیرها به این پژوهش کمک کرد. با استفاده از این روش، پژوهشگران ریسک‌های راهبردی مالی را در چهار سطح با استفاده از بخش‌بندی سطوح در ISM طبقه‌بندی کردند. در این طبقه‌بندی ریسک تحریم‌های مالی در پایین‌ترین سطح قرار دارد و وابستگی چندانی به سایر ریسک‌ها ندارد. این موضوع نشان‌دهندۀ اثرگذاری و اهمیت این ریسک است. تحریم‌ها به افزایش ریسک سرمایه‌گذاری و هزینه‌های تعمیر و نگهداری، نقص در فروش، تغییرات نرخ ارز و غیره منجر می‌شود. چهار عامل ریسک تصمیمات مؤثر مالی دولت، اقتصاد کلان، ریسک بازار محصول و رقابت، بیمه و پوشش ریسک در سطح سوم قرار گرفتند. در ریسک بازار محصول و رقابت، وابسته‌بودن تقاضای محصولات پتروشیمی به رشد اقتصاد جهانی، ورود رقبای جدید منطقه‌ای و جهانی و نیز دستیابی راحت رقبا به فناوری‌های بالاتر در مقابل قدیمی‌بودن فناوری‌های شرکت‌های ایرانی (اثر تحریم) ازجمله مؤلفه‌های اثرگذار ریسک مزبور است. دخالت‌های دولت در قیمت‌گذاری دستوری نبودِ ثبات رویه در قیمت‌گذاری خوراک و سایر نهاده‌ها دخالت دولت در نحوه و قیمت فروش ارز حاصل از صادرات و غیره از متغیرهای مهم ناشی از ریسک تصمیمات مؤثر دولت است. از طرفی تغییرات نرخ ارز، رکود و تورم‌های شدید از مؤلفه‌های ریسک اقتصاد کلان بوده و همین‌طور دسترسی‌نداشتن به بیمه‌های بین‌المللی، نبودِ شرکت‌های بیمۀ داخلی متناسب با صنعت و در دسترس نبودن ابزارهای مشتقه از متغیرهای ریسک بیمه و پوشش ریسک است. ریسک‌های طبقۀ سوم و چهارم بیشترین پیچیدگی و فشار را از محیط بیرونی به صنعت پتروشیمی وارد می‌کنند. به علت ماهیت ساختار نیافته بودن آنها، امکان پیش‌بینی و کسب آمادگی برای مقابله یا پذیرش آن ریسک‌ها دشوار است و این متغیرها قدرت نفوذ زیادی دارند. درواقع، هرگونه عملی بر روی این متغیرها به تغییر سایر متغیرها منجر می‌شود؛ بنابراین مدیریت این ریسک‌ها نیازمند تلاش و دقت زیادی است.

در سطح اول و دوم چهار عامل ریسک مدیریت عالیه (راهبردی)، اعتباری، نقدینگی و مالی حوزۀ تولید قرار گرفته‌اند که تأثیرپذیرترین و وابسته‌ترین ریسک‌ها هستند. البته از میان این چهار ریسک، ریسک مدیریت عالیه تأثیرپذیری کمتر و اثرگذاری بیشتری دارد که بر روی سه ریسک دیگر مؤثر است. به عبارت دیگر تصمیمات درست و اصولی مدیریت همانند تخصیص مالی به‌هنگام در پروژه‌ها، بودجه‌ریزی، برنامه‌ریزی مناسب منابع طرح‌ها و بهره‌مندی از تجربه و دانش کافی اثرات سه ریسک دیگر را کاهش می‌دهد. در ریسک اعتباری نیز عواملی همچون ‌دسترسی‌نداشتن به تأمین مالی ریالی و ارزی که براثر مشکل در اعتبارسنجی ایجاد می‌شود و همین‌طور ریسک نکول و پرداخت‌نکردن به موقع بدهی مشتریان ازجمله عوامل ایجاد این ریسک هستند. این ریسک خود در ایجاد ریسک نقدینگی مؤثر است. ریسک نقدینگی در اثر کمبود یا نبودِ دسترسی پایدار به منابع مالی ایجاد شده است و موجب تشدید ریسک‌های مالی حوزۀ تولید می‌شود. در ریسک‌های مالی حوزۀ تولید از مواردی همچون نقص در دسترسی به‌هنگام و مطمئن به خوراک و یویلیتی‌ها، نبودِ توان خرید لایسنس‌های معتبر، استفاده‌نکردن از بیشترین ظرفیت تولید و افزایش هزینه‌های سربار نام برده می‌شود.

همان‌طور که واضح است، هر تلاشی برای کاهش یک ریسک به کاهش یا افزایش دیگر ریسک‌ها منجر می‌شود؛ بنابراین ضروری است که مدیران صنعت پتروشیمی با تشخیص روابط متقابل بین ریسک‌های راهبردی مالی، بین راهبردهای مقابله و مدیریت ریسک موازنه الزامی برقرار کنند.

در این پژوهش به کمک رویکرد مدل‌سازی تفسیری – ساختاری سعی شد، تصویر کلی از ریسک‌های راهبردی مالی صنعت پتروشیمی در ایران و ساختار روابط بین آ‌نها برای تسهیل تصمیم‌گیری مدیران در مواجهه با نبودِ ‌اطمینان و ریسک‌های این صنعت ارائه شود. نتایج این پژوهش نشان‌دهندۀ آن بود که ریسک‌های خارجی (تحریم‌های مالی و غیره) تأثیر بسزایی در پیدایش یا تشدید دیگر ریسک‌ها دارند. از طرفی، مشخص شد، ریسک‌های سطح صنعت و سطح بنگاه که مدیران صنعت پتروشیمی توانایی مدیریت و در بعضی موارد مقابله با آن را دارا هستند، خود معلول و تحت‌تأثیر ریسک‌های خارجی مانند تحریم‌های مالی‌، تصمیمات مؤثر مالی دولت، اقتصاد کلان و غیره بوده است.

در پایان پیشنهاد می‌شود، در صورت دسترسی به اطلاعات کمی و عملیاتی مربوط به ریسک‌های مذکور در مدل، اعتبار مدل ارائه‌شده ازلحاظ آماری نیز مورد آزمون قرار گیرد. انجام شبیه‌سازی برای اعتبارسنجی مدل و نیز شناسایی راهبردهای مواجهۀ تخصصی با هر یک از ریسک‌های راهبردی مالی ذکرشده و مدیریت آنها، ایدۀ مناسبی برای پژوهشگران است. درنهایت، دولت نیز باید تلاش کند، با توجه به اهمیت ریسک‌های خارجی در راستای کاهش و تقلیل این ریسک برای تقویت صنعت پتروشیمی گام بردارد. پیشنهادهای سیاستی برای اجرای راهبرد مدیریت ریسک در صنعت پتروشیمی عبارت است از: انتخاب شرکای تجاری بلندمدت و افزایش تعاملات تجاری با آنها، حذف ارزهای دلار و یورو تا حد ممکن از تعاملات تجاری و تشکیل پیمان‌نامه‌های دوجانبه یا چندجانبۀ ارزی، تقویت زیرساخت‌های صادرات بین‌المللی مانند حمل‌ونقل بین‌المللی، بیمه و غیره، خروج دولت از مکانیسم قیمت‌گذاری محصولات، خوراک، ارز و سپردن قیمت‌گذاری به بازار، اتخاذ جایگاه سیاست‌گذاری و نظارتی توسط دولت، طراحی فرمول‌های قیمت‌گذاری قاعده‌مند براساس واقعیت‌های اقتصادی و قابل‌پیش‌بینی کردن قیمت‌های داخلی، اتخاذ سیاست‌های مالی شفاف و بلندمدت با نظر خبرگان توسط دولت، اتخاذ سیاست نرخ ارز شناور کنترل‌شده توسط دولت و استفاده از انواع ارز در کسب درآمدها و هزینه‌ها توسط شرکت‌ها.

برای ادامه یا پاسخگویی به ابعاد دیگر مسائل ریسک‌های راهبردی صنعت پتروشیمی موضوعات پژوهشی زیر توصیه می‌شود: 1) طراحی فرمول‌های مناسب برای نحوۀ قیمت‌گذاری خوراک و محصولات پتروشیمی که قابل‌پیش‌بینی، قاعده‌مند و مطابق با واقعیت‌های اقتصادی باشد. 2) طراحی ابزارهای مالی برای استفاده در تأمین صنعت پتروشیمی؛ 3) طراحی مدل‌های تأمین مالی پروژه‌ای به‌جای تأمین مالی شرکتی؛ 4) بررسی الزامات نیل به صنایع پایین‌دست صنعت پتروشیمی؛ 5) طراحی ابزارهای مشتقه مالی برای استفاده در صنعت پتروشیمی

 

[1]. Markowitz's Modern Portfolio Theory

[2]. Capital Asset Pricing Model (CAPM)

[3]. Arbitrage Pricing Theory (APT)

[4]. Hua et al

[5]. Aizao

[6]. Rios et al

[7]. Karami et al.

[8]. Daryakin & Khafizova

[9]. Pan et al.

[10]. Abduljabbar & Breesam

[11] . Savchina et al.

[12]. Michael E. Porter

[13]. Structural self-interaction matrix

[14]. Reachability Matrix

مراجع

آتش‌سوز، علی.، فیضی، کامران.، کزازی، ابوالفضل. و الفت، لعیا (1395). مدل‌سازی تفسیری- ساختاری ریسک‌های زنجیرۀ تأمین صنعت پتروشیمی. مطالعات مدیریت صنعتی. 14(41)، 73-39.
احمدزاده، مصطفی.، نعامی، عبدالله. و هاشمی، محمود (1400). ارائۀ الگوی توسعۀ بازارهای بین‌المللی (نمونه‌کاوی: محصولات پتروشیمی). مدیریت بازرگانی، 13(2)، 411-384.
آذر، عادل.، خسروانی، فرزان. و جلالی، رضا (1395). تحقیق در عملیات نرم، رویکردهای ساختاردهی مسئله. تهران: سازمان مـدیریت صنعتی.
اصلی‌پور، حسین؛ خان‌محمدی، هادی (1397). تحلیل ساختاری ـ تفسیری سیاستگذاری در موضوعات راهبردی سطح ملی (موردمطالعه: مسائل زیست‌محیطی کشور). بهبود مدیریت، 12(41)، 44-25.
آل‌علی، سیمین.، ابونوری، عباسعلی.، امام وردی، قدرت‌الله. و غیاثوند، ابوالفضل (1399). کاربرد قراردادهای آتی در محاسبۀ پوشش بهینۀ ریسک بازار نفت خام: مقایسۀ رویکردهای ایستا و پویا. مدل‌سازی اقتصادسنجی، 5(2)، 93-65.
بیگی، محمد. و اعظم، علی (1390). مبانی، اصول و مفاهیم بیمه بازرگانی: مدیریت ریسک. تهران: انتشارات پوشش گستر.
پور آقاجان، عباسعلی. و غلامی، کبری (1392). تأثیر چرخۀ عمر و جریان نقدی آزاد بر سیاست تقسیم سود در صنایع (موردکاوی: صنایع فولاد، خودروسازی، داروسازی). اقتصاد مالی، 7(22)، 182-155.
خسروزاده، علیرضا.، علیرضائی، ابوتراب.، تهرانی، رضا. و هاشم زاده خوراسگانی، غلامرضا (1397). تجزیه ‌و تحلیل آثار عوامل اقتصاد کلان در مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی. فصلنامۀ علمی پژوهشی راهبرد اقتصادی، 7(27)، 211-167.
خداویسی، حسن. و عزتی شورگلی، احمد (1392). نگاهی دوباره به نقش دولت در اقتصاد ایران :کاربردی از رهیافت آزمون کرانه‌ها. فصلنامۀ علمی پژوهشی اقتصاد مقداری، 10(4)، 53-25.
خواستار، حمزه. (1388). ارائۀ روشی برای محاسبۀ پایایی مرحله‌ی کدگذاری در مصاحبه‌های پژوهشی. روش‌شناسی علوم انسانی، 15(58), 174-161.
دلاور، علی (1383)، مبانی نظری و عملی پژوهش، تهران: رشد.
رضایی، فرزین و  فیروز علیزاده، اکرم و نورمحمدی، الهام. (1399). رابطه توانایی مدیریت با اجزاء مدیریت ریسک یکپارچه. پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی. 12(48).42-23
راعی، رضا و سعیدی، علی (1383)، مبانی مهندسی مالی و مدیریت ریسک، تهران: انتشارات سمت
سنگبر، محمدعلی.، صافی، محمدرضا. و آذر، عادل (1398). کاربرد نگاشت شناختی فازی به‌منظور طراحی ساختار علّی و تحلیل توانمندسازهای مدیریت زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی. پژوهش‌های مدیریت عمومی، 12(43)، 29-5.
صرافی زنجانی، محمد. و مهرگان، نادر (1397). اثر نامتقارن ریسک نرخ ارز بر شاخص سهام صنایع صادرات محور با استفاده از مدل NARDL. تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، ۹ (۳۳) ،۱۱۶-۸۹.
فرتوک زاده، حمیدرضا. و الهی، مهدی. (1389). شناسایی و اولویت بندی ریسک های راهبردی در بانکداری بدون ربا (مطالعه موردی بانک ملت). اقتصاد اسلامی، 10(37) ، 172-147.
فرتوک زاده، حمیدرضا. و نوابی کاشانی، حمیدرضا (۱۳۸۸). شناسایی و اولویت‌بندی ریسک‌های راهبردی شرکت‌های سرمایه‌گذاری « مطالعة موردی: شرکت سرمایه‌گذاری غدیر». اندیشۀ مدیریت، (شمارۀ دوم)، 197-167.
فرج ‌زاده ‌دهکردی، ‌حسن. ‌و ‌ناهید ‌حیدری (1399)‌. بررسی ‌رابطۀ ‌توانایی ‌مدیریت ‌با‌ حق الزحمه ‌و ‌اظهار نظر ‌حسابرسی ‌پیرامون ‌تداوم ‌فعالیت، ‌پژوهش‌های ‌تجربی ‌حسابداری. 6 (23)، 329-221.
کردنائیج، اسدالله (1400). تفکر و مدیریت استراتژیک، تئوری و عمل، چاپ چهارم، تربیت مدرس: تهران.
مبینی دهکردی، الهه. و اخوان، پیمان ( 13۹۵). تحلیل چالش‌های پیشرو در پروژه های صنعتی با استفاده از نظریۀ داده بنیاد (مطالعۀ موردی: صنعت پتروشیمی). فصلنامۀ مدیریت راهبردی در سیستم‌های صنعتی (مدیریت صنعتی سابق)، 11(35)، 14-1.
محقق‌نیا، محمدجواد.، قربانی زاده، وجه الله. و خان زاده، محمد (1400). ابعاد رتبه‌بندی اعتباری بانک‌های ایران. فصلنامۀ بورس اوراق بهادار، 14(54)، 84-63.
مهدوی، ابوالقاسم. و ملکشاهیان، مهرام (۱۳۸۳). بررسی مزیت نسبی محصولات صادراتی صنعت پتروشیمی ایران. فصلنامۀ پژوهش‌های اقتصادی ایران، 6 (21)، 113-91.
مظلومی، نادر.، حقیقی کفاش، مهدی.، خاشعی، وحید. و ناطقی، علی اکبر. (1399). الگوی ریسک‌های مدیریت راهبردی در صنعت بیمۀ ایران. نشریۀ علمی راهبردهای بازرگانی، 15 (12)، 142-125.
واعظ برزانی، محمد.، ترکی، لیلا. و جلوه‌گران، نعیمه (1392). تعیین تأثیر رتبۀ ریسک اعتباری کشور بر خالص تحرک بین‌المللی سرمایه در ایران. پژوهش‌های اقتصادی، 10(1)، 195-175.
ورهرامی، ویدا. و نیاکان، لیلی (۱۳۹۶). بررسی عوامل ریسک مؤثر بر سودآوری شرکت های پتروشیمی منتخب. مجموعه مقالات بیست وچهارمین همایش ملی بیمه و توسعه، 1-13.
یحی زاده فر، محمود.، آذر، عادل.، آقاجانی، حسنعلی. و فرهادیان، علی (13۹۶). شناسایی ریسک‌های راهبردی زنجیرۀ تأمین صنعت خودروسازی ایران. مطالعات مدیریت راهبردی، (32)، 56-37.
 
Abduljabbar, N. & Breesam, H. (2022). Risk assessment process for the Iraqi petroleum sector. Journal of the Mechanical Behavior of Materials, 31(1), 748-754. https://doi.org/10.1515/jmbm-2022-0018
Ahmadzadeh, M., Noami, A., & Hashemi, M. (2021). Presenting the development model of international markets (Case study: petrochemical products). Business Management, 13(2), 384-411. ‏(In Persian). https://doi.org/10.22059/jibm.2020.309822.3943
Aizao, C. (2011). Analysis of elements in the conduction of financial strategic risk, 2011 International Conference on Product Innovation Management (ICPIM 2011), Wuhan, China, 2011, 216-218.
Aleali, S., Abu N. A., Imam V. Q., & Ghiasvand, A. (2019). The use of futures contracts in calculating the optimal risk coverage of the crude oil market: Comparing static and dynamic approaches. Econometric Modeling, 5(2), 65-93. ‏(In Persian). https://doi.org/10.22075/jem.2020.19144.1394
Aslipour, H., & Khanmohammadi, H. (2017). Structural-explanatory analysis of policy-making in strategic issues at the national level (Case of study: Environmental issues of the country). Management Improvement, 12(41), 25-44. ‏(In Persian).
Atashsooz, A., Feyzi, K., Kezazi, A., & Olfat, L. (2015). Analytical-structural modeling of petrochemical industry chain interpretations. Industrial Management Studies. 14(41), 39-73. (In Persian). https://doi.org/10.22054/jims.2016.4168
Azar, A., Khosravani, F., & Jalali, R. (2015). Research in soft operations, problem structuring approaches. Tehran: Industrial Management Organization.‏ (In Persian).
Beygi, M., & Azam, A. (2018). Basics, principles and concepts of commercial insurance: risk management. Tehran: Gostar Publications.‏ (In Persian).
Bodie, Z., Alex K., & Alan J. M. (2014). Investments & Portfolio Management. McGraw Hill, Tenth Edition.
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in Psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77-101. http://dx.doi.org/10.1191/1478088706qp063oa
Damodaran, A. (2010). Strategic risk taking. A framework for risk management. 2 print. Upper Saddle River, N.J.: Pearson Education.
Daryakin, A. A., & Khafizova, G. R. (2016). Financial risk management instruments for petro-chemical industry. Academy of Strategic Management Journal, 15, 32-38. ‏ https://doi.org/10.1016/j.aej.2016.05.013
Delavar, A. (2004), Theoretical and Practical Basis of Research, Tehran: Rushd. ‏(In Persian).
Farajzadeh, D. H., & Heydari, H. (2019). Investigating the relationship between management ability and remuneration and audit opinion regarding going concern. Empirical Accounting Studies. 6 (23), 221-329. ‏(In Persian). https://doi.org/10.22051/jera.2017.7911.1098
Fartukzadeh, H., & Elahi, M. (2011). Identification and determination of strategic ratings in interest-free banks (Case study of Bank Mellat). Islamic Economics 10(37), 147-172. (In Persian).
Fartukzadeh, H., & Nawabi, K. H. (2008). Identifying and prioritizing strategic risks of investment companies (Case study of Ghadir Investment Company). Management Thought, 2, 167-197. (In Persian). https://doi.org/10.30497/smt.2009.135
Greuning, H. & Bratanovic, S. B. (2003), Analyzing and Managing Banking Risk: A Framework for Assessing Corporate Governance and Financial Risk, World Bank.
Hua, Z., Ji-dong, S., Xin, L., & Li-guo, S. (2006). An innovative research on the mechanism of integrated strategic financial risk management in the state-owned enterprise group-based on the balanced scorecard, International Conference on Management Science and Engineering, Lille, France, 1696-1702.
Karami, M., Samimi, A., & Jafari, M. (2020). The necessity of risk management evaluations in petrochemical industries. Advanced Journal of Chemistry-Section B: Natural Products and Medical Chemistry, 2(3), 151-158. https://doi.org/10.22034/ajcb.2020.109731
Khastar, H. (2009). Presenting a method for calculating the reliability of the coding stage in research interviews. Humanities Methodology, 15(58), 161-174. ‏(In Persian).
Khodavisi, H., Ezzati, S. A. (2014). Looking again at the role of the government in Iran's economy: an application of the border test approach. Quantitative Economics Research Quarterly, 10(4), 53-25. ‏(In Persian).
Khosrowzadeh, A., Alirezaei, A., Tehrani, R., & HashemzadehKhorasgani, G. (2017). Analyzing the effects of macroeconomic factors in investment risk management in the petrochemical industry. Scientific Research Quarterly of Economic Strategy, 7(27), 167-211. ‏(In Persian).
Kurdnaij, A. (2021). Strategic Thinking and Management; Theory and Practice, 4th edition, Tehran: Tarbiat Modares Publications. ‏(In Persian).
Mahdavi, A., & Malekshahian, M. (2004). Investigating the relative advantage of export products of Iran's petrochemical industry. Iranian Economic Research Quarterly, 6 (21), 91-113. ‏(In Persian). https://doi.org/10.22055/jqe.2014.11622
Mazloumi, N., Haghighi, K. M., Khashai, V., & Natghi, A. (2019). The model of strategic management risks in Iran's insurance industry. Scientific Journal of Business Strategies, 15 (12), 125-142. (In Persian). https://doi.org/10.22070/cs.2019.15.12.125
Mobini, D. E., & Akhavan, P. (2015). Analysis of leading challenges in industrial projects using foundational data theory (Case study: Petrochemical industry). Quarterly Journal of Strategic Management in Industrial Systems (formerly Industrial Management), 11(35), 1-14. ‏(In Persian).
Mohagheghnia, M., Ghorbanzadeh, V., & Khanzadeh, M. (2021). Credit rating dimensions of Iranian banks. Stock Exchange Quarterly, 14(54), 63-84. ‏(In Persian).
Pan, C., Huang, X., & Sun, W. (2022). Research on Risk Management of Petrochemical Supply Chain Based on Network Dynamic Evolution Model. In: Deng, Z.(eds) Proceedings of 2021 Chinese Intelligent Automation Conference. Lecture Notes in Electrical Engineering, 801. Springer, Singapore
Porter, M. E. (1985). Competitive Advantage.  , New York: Free Press. 
Pouraghajan, A., & Ghulam, K. (2012). The effect of life cycle and free cash flow on profit sharing policy in industries (Case study: steel, automotive, pharmaceutical industries). Financial Economics, 7(22), 155-182.‏ (In Persian).
Raie, R., & Saeedi, A. (2004). Fundamentals of Financial Engineering and Risk Management, Tehran: Left Side Publications. (In Persian).
Ramana, D. V., Rao, J., Suresh, M., & Kumar, K. (2012). Identification of measurement items of design requirements for lean and agile, supply chain confirmatory factor analysis. International Journal for Quality Research, 7(2), 255-264.
Rezaei, F., Firoz, A. A., & Noormohammadi, E. (2019). Relationship of management ability with integrated risk management components. Financial Accounting and Audit Research. 12(48).42-23. ‏(In Persian).
Rios, J., Anikeev, K., & Kapoor, S. (2014). A framework for strategic financial risk management, in IBM, Journal of Research and Development, 58 (4), 1-11. https://doi.org/10.1147/JRD.2014.2320833
Rodina, L., & Sinyavets, T. (2017). Risk management of petrochemical industry enterprises. Machines. Technologies. Materials, (VI), 469-471.
Ross, S. A., Westerfield, R. W., & Jordan, B. D. (2010). Fundamentals of Corporate Finance. New York: McGraw-Hill/Irwin.
Sangbor, M., Safi, M., & Azar, A. (2018). The application of fuzzy cognitive mapping in order to design the causal structure and analyze the enablers of sustainable supply chain management in the petrochemical industry. Public Management Research, 12(43), 5-29. ‏(In Persian). https://doi.org/10.22111/jmr.2019.4741
Sarafi, Z. M., & Mehrgan, N. (2017). The asymmetric effect of exchange rate risk on the stock index of export-oriented industries using the NARDL model. Economic Modeling Research, 9 (33), 116-89. ‏(In Persian). http://dx.doi.org/10.29252/jemr.9.33.89
Savchina, O., Bratanov, A., Konovalova, N., & Saksonova, S. (2021). Evaluation of financial condition and performance optimization of the petrochemical industry organization in the context of increased financial risks. Universal Journal of Accounting and Finance. 9. 1169-1183. http://dx.doi.org/10.13189/ujaf.2021.090526
Sofat, R., Hiro, P. (2011). Strategic Financial Management. New Delhi: Prentice Hall of India.
Vaez, B. M., Turki, L., & Jelvegaran, N. (2012). Determining the effect of the country's credit risk rating on international capital mobility in Iran. Economic Research, 10(1), 175-195. ‏(In Persian).
Valizadeh, J., Sadeh, E., Javanmard, H., & Davodi, H. (2017). The effect of energy prices on energy consumption efficiency in the petrochemical industry in Iran. Alexandria Engineering Journal, 1-16. ‏(In Persian). https://doi.org/10.1016/j.aej.2017.09.002
Varahrami, V., & Niyakan, L. (2016). Investigating the risk factors affecting the profitability of selected petrochemical companies. Proceedings of the 24th National Insurance and Development Conference, 1-13. ‏(In Persian).
Viktorovna, L. O. (2018). Risk management of oil and gas company in terms of strategic transformations. Revista Espacios, (39), 30-42. https://doi.org/10.24018/ejbmr.2022.7.5.1629
Yahyazadehfar, M., Azar, A., Aghajani, H., & Farhadian, A. (2016). Identifying the strategic risks of the Iranian automotive industry supply chain. Strategic Management Studies, (32), 37-56.
Zolfaghari, M. & Sahabi, B. (2017). Impact of foreign exchange rate on oil companies risk in stock market: A Markov-Switching approach. Journal of Computational and Applied Mathematics, 317, 274–289.
https://doi.org/10.1016/j.cam.2016.10.012
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار