نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار، گروه مدیریت بازرگانی، دانشگاه پیام نور
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
With respect to financial decisions in daily life of investors, in this research we assess the mental state of investors on their risk taking behavior in Tehran stock exchange. Risk taking is the degree of encouragement investors has in order to take innovation and do extraordinary jobs. Mental state is composed of sustainable emotions with external expression in different degrees and continuity for kinds of investors. All Tehran stock exchange investors were among the study and 386 samples were selected. For mental state and risk taking behavior data gathered on the basis of PANAS and risk taking standard questioners in turn. Hypothesis tested by structural equation modeling with partial least square approach. Results show risk taking is positively affected by high positive affection and low negative affection besides negatively affected by low positive affection and high negative affection. High positive affection has the highest impact and low positive affection has the lowest impact on risk taking behavior.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
ظهور نظریههای مالی- رفتاری، فصل جدیدی را در مطالعات مالی گشوده است؛ بهگونهای که با بررسی تأثیر عوامل روانشناختی افراد در تصمیمگیریهای آنان، نقش عامل انسانی و رفتارهای او را پررنگتر کرده است. این عامل که متغیر اثرگذاری در سایر متغیرهای مالی است، در گذشته در نظر گرفته نمیشد. افراد همواره در معرض تصمیمگیری هستند. برخی از این تصمیمها مانند تصمیمگیری در مسائل مالی بهطور مستقیم در زندگی آنها تأثیر دارد. بهطور معمول، افراد تمایل دارند در داراییهایی با بازده زیاد سرمایهگذاری کنند تا مطلوبیت خود را بتوانند به حداکثر برسانند؛ اما این تصمیمها تحت تأثیر مسائلی از قبیل سن، جنس، درآمد، سلامتی، هوش، خلق و خوی و نگرش سرمایهگذاران قرار دارد [10، 11، 21]. یکی از مسائلی که تصمیمهای افراد را تحت تأثیر قرار میدهد، حالتهای روحی شخص در زمانهای گوناگون است. حالتهای روحی، بیشتر براساس احساسات افراد شکل میگیرد؛ یعنی فرد در درون خود از هر کنش بیرونی، حالتی را حس میکند و آن را بروز میدهد [17]. اسلامی بیدگلی و کردلویی (2010) به نقل از فیشر و کینز[1] پدیدههای مربوط به روانشناسی فردی را در قیمت سهام مؤثر میدانند و به نقل از سایمون[2] میگویند افراد در تصمیمگیریهای خود کاملاً عقلایی عمل نمیکنند [5، 20]؛ از اینرو، با توجه به اهمیت تصمیمگیریهای مالی در زندگی افراد، این پژوهش میکوشد رابطۀ حالتهای روحی افراد (سرمایهگذاران بورس اوراق بهادار تهران) و میزان ریسکپذیری آنها را بررسی کند و به این پرسش پاسخ دهد که آیا حالتهای روحی در ریسکپذیری سرمایهگذاران تأثیر دارد یا خیر؟
مبانی نظری
در دهههای اخیر، توجه به مالی- رفتاری بهدلیل گرایش بیشتر به حوزۀ رفتاری و روانشناسی رو به افزایش است و این فرضیه در مباحث مالی شرکتی، سرمایهگذاری و کارایی بازارهای مالی، اهمیت فزایندهای یافتهاست. نظریۀ چشمانداز بهعنوان نظریۀ توضیحدهندۀ رفتار سرمایهگذاران نشان میدهد چگونه سرمایهگذاران در بعضی مواقع بهصورت نظاممند، نظریۀ مطلوبیت را نادیده میگیرند [6]. آدام اسمیت[3] با ارائۀ نظریۀ احساسات اخلاقی در سال 1759 نخستین بار، مسألۀ دخالت مسائل عاطفی و ذهنی را در کلیّۀ امور انسان و بهویژه در مسائل اقتصادی بیان کرد [20].
ریسکپذیری بهعنوان یکی از موضوعات مالی- رفتاری، میزانی است که با آن افراد تشویق میشوند به ابتکار عمل روی آورند و کارهای مخاطرهآمیز انجام دهند. درواقع، ریسکپذیری تمایل فرد به قرارگرفتن در سناریوی تصمیمگیری است [23]. مبانی نظری در این زمینه، دو جهت کلی دارد: اول، نظریۀ چشمانداز که بیان میکند: ممکن است افراد اطلاعات را در مسیری منطقی تحلیل نکنند. براساس این نظریه در شرایط مساوی سود و زیان، تأثیر منفی ناشی از زیان در سرمایهگذار بیشتر از تأثیر مثبت کسب سود است. نظریۀ دوم، ریسکپذیری را خصیصهای فردی میداند و معتقد است این مسأله به عوامل درونی فرد مرتبط میشود. براساس این نظریه، افراد با نیاز به موفقیت زیاد، تمایل بیشتری به قبول مخاطره دارند [2]. ترن[4] (2017) الگوی رفتاری سرمایهگذاران حقیقی بورس اوراق بهادار تایلند را بررسی کرده است و به چهار تورش رفتاری اطمینان بیش از حد، خوشبینی زیاد، روانشناسی ریسک و رفتار تودهوار اشاره دارد. این عوامل، فرایند تصمیمگیری سرمایهگذار را تحت تأثیر قرار میدهد [27]. به عقیدۀ سزارینی و وندونتر،[5] دو دسته عوامل داخلی و خارجی، ریسکپذیری افراد را تحت تأثیر قرار میدهد. آنها معتقدند بخشی از ریسکپذیری، امری ذاتی و ناشی از تفاوتهای وراثتی است؛ اما بخش دیگری از ریسکپذیری اکتسابی و حاصل تجربههای بهدستآمده در طول زندگی افراد است [29، 4]. تایون و همکاران[6] (2016) در مطالعۀ خود به ریسکهای رفتاری سرمایهگذاران و نقش آن در شکل کلی قیمت سهام و نیاز به تدابیر مدیریتی و مقرراتی برای کاهش این نوع ریسک اشاره دارند. به نقش عقلانیت و سازگاری رفتاری سرمایهگذار در شکلگیری قیمت سهام نیز اشاره شده است [28]. ژانگ و همکاران[7] (2017) در پژوهش خود به ارتباط بین احساسات سرمایهگذاران با بازده چندین شاخص مهم بورس اوراق بهادار در چین دست یافتند. این ارتباط بین متغیرهای محلی قویتر از ارتباط بین متغیرها در بین مناطق مختلف مشاهده شد [31].
پژوهشهای گرابل و لیتون، کانادحاسان و کنجوسلیمان[8] همگی دربارۀ تحملپذیری ریسک نشان داده است که چهار نوع ریسکپذیری وجود دارد: فیزیکی، اجتماعی، اخلاقی و مالی. ریسکپذیری مالی حداکثر زیانی است که شخص در زمان اتّخاذ تصمیمهای مالی قبول میکند ]7،9،13 [. ریسکپذیری مالی، نقش تعیینکنندهای در انتخابهای افراد دربارۀ ثروت، بازنشستگی، ترکیب سبد سرمایهگذاری، بیمه و دیگر سرمایهگذاریها و تصمیمهای مالی مرتبط دارد [9]. درمجموع و با توجه به تعاریف ارائهشده برای ریسک و ریسکپذیری، عواملی مانند حس سرمایهگذاران دربارۀ ریسک (وضعیت روانشناختی سرمایهگذاران همچون قضاوتهای ذهنی از ریسکپذیری و واکنشهای عاطفی برای رفتارهای مالی)، میزان ریسکی که سرمایهگذاران میخواهند یا میتوانند متحمل شوند (گرایش به ریسک و ظرفیت ریسکپذیری)، میزان شناخت سرمایهگذاران از ریسک، اهداف سرمایهگذاران (دورۀ نگهداری سبد سرمایهگذاری، هدف از سرمایهگذاری، ترجیحات ریسکپذیری) و وضعیت مالی سرمایهگذاران را اجزای تشکیلدهندۀ ریسکپذیری میتوان دانست [7، 16، 15].
یکی دیگر از مفاهیم رفتاری مدّنظر در روانشناسی شناختی، «حالت روحی» افراد در زمانهای مختلف است. بسیاری از رفتارها و تصمیمگیریها، نتیجۀ حالت درونی و روحی افراد است. انسان نسبت به رخدادهای محیط بیرون واکنش نشان میدهد و یکی از حالتهای روحی را ابراز میکند. حالتهای روحی افراد بیشتر براساس احساسات آنها شکل میگیرد؛ یعنی فرد در روح خود از هر کنش بیرونی، حالتی را حس میکند و آن را بروز میدهد. درواقع، این وضعیت تجربۀ افراد در هر لحظه از زمان است [17، 22]. حالت روحی بهعنوان مجموعهای از احساسات پایدار و با نمود خارجی تعریف شده است که در افراد مختلف، شدت و مدت استمرار متفاوتی دارد؛ به عبارت دیگر، حالت درونی مسلط بر فرد در هر زمان که با درگیری بیشتری نسبت به یک هیجان صرف همراه است [14، 25]. مطالعات نشان میدهد انجام بعضی امور مانند امتحاندادن، شرکت در یک رقابت ورزشی و یا انجام مصاحبۀ استخدامی، واکنشهای عاطفی شدیدی را در انسان ایجاد میکند. همچنین مشخص شده است در چنین شرایطی، حالت روحی افراد، عملکرد آنها را نمیتواند پیشبینی کند [12].
روانشناسان معتقدند حالت روحی با استفاده از پیشبینی نتایج احتمالی اتفاقات و کمک به تشخیص مشکلات بالقوه، عملکرد را تحت تأثیر قرار میدهد؛ بهویژه در مواردی که نتایج عملکرد مشخص نباشد [8]. فانگ و همکاران[9] (2016) تأثیر ویژگیهای روحی را در عملکرد سرمایهگذاری سرمایهگذاران حقیقی بورس اوراق بهادار ویتنام بررسی کردند. یافتهها نشان داد وجدان، روحیۀ تغییر، تجربه و توافق، اثر مستقیم در عملکرد سرمایهگذاری دارد. همچنین وجدان، روحیۀ تغییر، تجربه به همراه برونگرایی با عاطفۀ مثبت، عملکرد سرمایهگذاری را تحت تأثیر قرار داده است [19]. یکی از دغدغههای روانشناسان، یافتن متغیرهای اساسی در زمینۀ شناخت خصوصیات روحی و روانی افراد بوده است؛ زیرا این حالات و خصوصیات یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در تصمیمگیریهای افراد است .تاکنون مطالعات زیادی در این مورد، انجام شده است. یکی از این مطالعات که سه روانشناس امریکایی به نامهای واتسون، کلارک و تلگن[10] (1985) انجام دادند، به ابداع الگوی پاناس[11] منجر شد که در این پژوهش به کار رفته است. براساس این، ابتدا فهرستی شامل 65 تا 75 واژۀ توصیفکنندۀ حالات روحی مشخص و درنهایت، پس از تحلیل عوامل مختلف، دو مقیاس «عاطفۀ مثبت» و «عاطفۀ منفی» شناسایی شد. هر تجربۀ هیجانی، این دو بعد مستقل را دارد. این مقیاس،20 عبارت دارد. هر یک از این جملات، نشاندهندۀ عاطفۀ مثبت یا منفی است. مقیاس عاطفۀ مثبت و منفی، یک ابزار خودگزارشی است و آزمودنی باید در یک طیف لیکرت 5 درجهای مشخص کند که هر یک از عبارات یادشده را تا چه حد احساس میکند. این دو بعد با طبقات وسیعی از متغیرهای روانشناسی در ارتباط است [30]. بوزکورت[12] (2016) در مطالعۀ خود، خودکشی را حالت روحی منفیای معرفی کرد و براساس این نشان داد حالت روحی منفی در بازده بازار سهام ترکیه اثر میگذارد و سرمایهگذاران با حالت روحی منفی، تقاضای بیشتری برای دارایی پرخطر دارند [3].
عاطفۀ مثبت نشان میدهد یک شخص تا چه اندازه، شور و شوق زندگی دارد و تا چه حد، احساس فاعلیت و هوشیاری میکند. افراد با عاطفۀ مثبت زیاد، فعالانه و توانمندانه توأم با شور و نشاط و اعتماد، به زندگی رو میکنند و در تعاملات اجتماعی خود، اعتماد به نفس و رضایت کاملی دارند و از قرارگرفتن در کانون توجه نمیهراسند. درمجموع، عاطفۀ مثبت زیاد با فعالیت، سرخوشی، شور و اشتیاق، هیجانخواهی و قدرت در ارتباط است .درمقابل، افراد با عاطفۀ مثبت کم، بدون انرژی، اشتیاق و اعتماد هستند. آنها تودار و گوشهگیر هستند، از هیجانها و تجربههای پرشور پرهیز میکنند و نسبت به درگیرشدن فعالانه با محیطشان تردید دارند. بهطور کلی، عاطفۀ مثبت کم با بیحالی، کسالت، خوابآلودگی و کمتحرکی در ارتباط است .
با توجه به مطالب مطرحشده در این بخش، فرضیههای اول و دوم پژوهش بهصورت زیر توسعه مییابد:
فرضیۀ اول: عاطفۀ مثبت[13] زیاد در ریسکپذیری افراد، تأثیر مستقیم دارد.
فرضیۀ دوم: عاطفۀ مثبت کم در ریسکپذیری افراد، تأثیر معکوس دارد.
عاطفۀ منفی زیاد، نشاندهندۀ حالات خلقی ناخوشایندی همانند خشم، نفرت، بیزاری، گناه، ترس و عصبیت است. این افراد به سمت ناراحتی و ناخرسندی گرایش دارند و دیدشان نسبت به خود منفی است. بهطور کلی، این بعد عاطفه با پریشانی، ترس، تخاصم و عصبیت در ارتباط است .
عاطفۀ منفی کم نیز با آرامش روحی همراه است. افرادی که در این بعد، نمرۀ کم به دست میآورند، نسبتاً آرام و ایمن هستند و از خویش رضایت خاطر دارند. با توجه به مطالب ذکرشده، فرضیههای سوم و چهارم پژوهش را میتوان بهصورت زیر بیان کرد:
فرضیۀ سوم: عاطفه منفی[14] زیاد در ریسکپذیری افراد، تأثیر معکوس دارد.
فرضیۀ چهارم: عاطفۀ منفی کم در ریسکپذیری افراد، تأثیر مستقیم دارد.
گفتنی است دو بعد عاطفۀ مثبت و منفی نهتنها در تضاد با یکدیگر نیستند، بهعنوان دو بعد متمایز در تحلیلهای عاملی ظاهر میشوند [1، 18].
روش و متغیرهای پژوهش
این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت و روش، توصیفی- همبستگی است. جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیّۀ سرمایهگذاران بورس اوراق بهادار تهران است. با توجه به اینکه تعداد نمونه باید ده برابر تعداد گویهها باشد، حجم نمونۀ لازم، 386 تخمین زده شد. متغیرهای این پژوهش به دو دسته متغیر مستقل و وابسته تقسیم میشود. متغیرهای مستقل پژوهش شامل عاطفۀ مثبت زیاد، عاطفۀ مثبت کم، عاطفۀ منفی زیاد و عاطفۀ منفی کم و متغیر وابسته، میزان ریسکپذیری سرمایهگذاران است که از اجزایی چون وضعیت روانشناختی سرمایهگذاران، گرایش به ریسک، ظرفیت ریسکپذیری، آشنایی با سرمایهگذاری، اهداف سرمایهگذاران و وضعیت اقتصادی سرمایهگذاران تشکیل شده است.
عاطفۀ مثبت زیاد: حالتی را در افراد نشان میدهد که آنها از بودن در کنار دیگران لذت میبرند و به تجربههای پرهیجان علاقه دارند. این متغیر با شاخصهایی چون هوشیار و زیرک[15]، خوشذوق[16]، مصمم[17]، متوجه و دقیق[18]و فعال[19] شناخته میشود.
عاطفۀ مثبت کم: حالتی روحی را نشان میدهد که درآن افراد بدون انرژی، اشتیاق و اعتماد هستند و از هیجانها و تجربههای پرشور پرهیز میکنند و نسبت به درگیرشدن فعالانه با محیط تردید دارند و با شاخصهایی چون زودرنجی[20]، شرمساری[21]، بیقراری[22]، عصبی[23]و هراسان[24] شناخته میشود.
عاطفۀ منفی زیاد: عاطفۀ منفی زیاد، نشاندهندۀ ناراحتی درونی و اشتغال ناخوشایند است و با شاخصهایی چون پریشانی[25]، ناراحتی[26]، گناه[27]، ترس و وحشت[28] و خصومت[29]شناخته میشود.
عاطفۀ منفی کم: عاطفۀ منفی کم بر خونسردی، آرامش، راحتی و آسودگی دلالت دارد و با حالتهایی مثل علاقهمندی[30]، ذوقزدگی[31]، نیرومندی[32]، شور و اشتیاق[33] و غرور و افتخار[34] همراه است.
ریسکپذیری: شامل تمایل به مدیریت و برعهدهگرفتن امور و اختصاص منابع به فرصتهایی است که احتمال تقبل هزینۀ شکست معقولی را نیز به همراه دارد. اجزای تشکیلدهندۀ آن عبارتند از:
وضعیت روانشناختی سرمایهگذاران که عبارت است از قضاوتهای ذهنی سرمایهگذاران از ریسکپذیری و واکنشهای عاطفی مربوط به رفتارهای مالی و حسی که سرمایهگذاران دربارۀ ریسک دارند. گرایش به ریسک یعنی میزان ریسکی که سرمایهگذاران به پذیرش آن تمایل دارند. ظرفیت ریسکپذیری که نشاندهندۀ حداکثر میزان ریسکی است که سرمایهگذاران میتوانند آن را بپذیرند؛ آشنایی با سرمایهگذاری که به معنی میزان آشنایی سرمایهگذاران با مفاهیم مالی، انواع مختلف سرمایهگذاری و نحوۀ خرید و فروش سهام در بازار است؛ اهداف سرمایهگذاران که شامل دورۀ نگهداری سبد سرمایهگذاری، هدف از سرمایهگذاری و ترجیحات ریسکپذیری سرمایهگذاران است و وضعیت اقتصادی سرمایهگذاران که دربرگیرندۀ میزان درآمد افراد و میزان وابستگی آنها به سود سرمایهگذاری است [7، 16].
با توجه به مباحث مطرحشده در بخش مبانی نظری و متغیرهای شناساییشده، الگوی نظری پژوهش بهصورت نمایۀ 1 طراحی شد.
نمایۀ (1) الگوی مفهومی پژوهش
در این پژوهش برای گردآوری دادههای مربوط به تشخیص حالت روحی سرمایهگذاران از مقیاس عاطفۀ مثبت و منفی پاناس و برای سنجش میزان ریسکپذیری آنها از پرسشنامۀ ریسکپذیری سرمایهگذاران استفاده شده است. پرسشنامۀ ریسکپذیری بر مبنای پرسشنامۀ ارزیابی ریسک گرابلی[35] و پرسشنامۀ فینا متریکا[36] طراحی شد. در این پژوهش از دو پرسشنامه استفاده شده است. پرسشنامۀ اول (مقیاس عاطفۀ مثبت و منفی پاناس) پرسشنامۀ استاندارد طراحی شده است. ضرایب سازگاری درونی (آلفا) برای خردهمقیاس عاطفۀ مثبت، 88/0 و برای خردهمقیاس عاطفۀ منفی، 68/0 است و روایی آزمون از راه بازآزمایی با فاصلۀ 8 هفتهای برای خردهمقیاس عاطفۀ مثبت، 70/0 و برای خردهمقیاس عاطفۀ منفی 71/0 گزارش شدهاست [25]. پرسشنامۀ دوم (پرسشنامۀ ریسکپذیری مالی) را بهنوعی، ابزاری محققساخته میتوان به حساب آورد. برای تأیید روایی آن از نظرات جمعی از استادان حسابداری و امور مالی استفاده شده است. سنجش پایایی پرسشنامه با آلفای کرونباخ و پایایی مرکب (CR) و روایی سازه با میانگین واریانس استخراجشده (AVE) محاسبه شد. شاخص میانگین واریانس استخراجشده، بهترتیب برای عاطفۀ مثبت زیاد، عاطفۀ مثبت کم، عاطفۀ منفی زیاد، عاطفۀ منفی کم و ریسکپذیری عبارت است از: 625/0، 749/0، 650/0، 632/0 و 582/0. شاخص پایایی مرکب نیز بهترتیب بالا عبارت است از: 890/0، 937/0، 901/0، 894/0 و 977/0. با توجه به اینکه روایی همگرا زمانی وجود دارد که مقدار شاخص میانگین واریانس بیشتر از 5/0، مقدار شاخص پایایی مرکب بیشتر از 7/0 و همچنین بزرگتر از مقدار شاخص میانگین واریانس استخراجشده باشد، میتوان نتیجه گرفت ابزار بهکاررفته در پژوهش حاضر، روایی خوبی دارد. درمجموع، 400 پرسشنامه توزیع و از 386 نفر گردآوری شد. دادهﻫﺎی پژوهش ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روشهای آﻣﺎری ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ شده اﺳﺖ. ﺑﺮای ﺗﻮﺻﻴﻒ دادههای ﺟﻤﻌﻴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ از ﺷﺎخصهای فراوانی و برای سنجش فرضیههای پژوهش، از روش الگوسازی معادلات ساختاری با رویکرد حداقل مربعات جزئی استفاده شد.
یافتهها
تجزیه و تحلیل دادههای این پژوهش برمبنای نمونهای 386تایی انجام شد. نمونۀ مدّنظر از حیث متغیر جنسیت شامل 5/84 درصد مرد و 5/15 درصد زن، از نظر سطح تحصیلات 5/36 درصد فوق دیپلم و کمتر، 2/40 درصد لیسانس و 3/23 درصد فوق لیسانس و بالاتر، براساس سابقۀ حضور در بورس اوراق بهادار نیز 3/29 درصدکمتر از3 سال، 7/11 درصد بین 3 تا 15 سال و 1/59 درصد بیشتر از 5 سال سابقۀ حضور در بورس اوراق بهادار است. همچنین بررسی وضعیت توزیع سبد سرمایهگذاری پاسخدهندگان به پرسشهای پژوهش نشان میدهد 3/16 درصد آنها سبدی کمتر از 50 میلیون تومان، 4/17 درصد بین 50 تا 100 میلیون تومان، 7/19 درصد بین 100 تا200میلیون تومان، 29 درصد بین200 تا500 میلیون تومان و 6/17درصد نیز سبدی بیشتر از 500 میلیون تومان داشتند.
پس از تعیین روش تحلیل مناسب برای آزمون فرضیههای پژوهش، ابتدا روابط بین حالتهای روحی سرمایهگذاران و متغیر ریسکپذیری ترسیم و سپس آزمونهای الگوی اندازهگیری انعکاسی از نظر شاخصهای پایایی، روایی و کیفیت الگو بررسی شد. در این راستا، روایی الگوی اندازهگیری براساس شاخص AVE محاسبه شد. نتایج حاصل از بررسی اعتبار درونی نشان داد این شاخص (AVE) برای تمام متغیرهای پژوهش بیشتر از 5/0 است؛ بنابراین الگو، اعتبار درونی مناسبی دارد. مقادیر بیشتر از 7/0 پایایی مرکب و آلفای کرونباخ نیز نشان میدهد الگو، سازگاری درونی مناسبی دارد. همچنین از آنجایی که شاخص CV Com برای کلیّۀ متغیرها مثبت است، کیفیت الگوی اندازهگیری انعکاسی نیز اثبات میشود (جدول1).
جدول (1) نتایج آزمون روایی،پایایی و کیفیت الگوی اندازهگیری و ساختاری الگوی مفهومی پژوهش
|
متغیرهای پژوهش |
روایی همگرا (AVE) |
پایایی مرکب (CR) |
آلفای کرونباخ (α) |
شاخصاشتراک یا رواییمتقاطعcv com)) |
شاخص افزونگی (CV Red) |
ضریب تعیین (R2) |
|
عاطفۀ مثبت زیاد |
625/0 |
890/0 |
863/0 |
454/0 |
|
|
|
عاطفۀ مثبت کم |
749/0 |
937/0 |
855/0 |
614/0 |
||
|
عاطفۀ منفی زیاد |
650/0 |
901/0 |
845/0 |
488/0 |
- |
- |
|
عاطفۀ منفی کم |
632/0 |
894/0 |
915/0 |
461/0 |
||
|
ریسکپذیری |
582/0 |
977/0 |
968/0 |
548/0 |
481/0 |
836/0 |
برای بررسی کیفیت الگوی ساختاری از شاخص افزونگی (CV Red) استفاده شد. بیشتر از صفربودن مقادیر این شاخص بیان میکند که الگو، توانایی پیشبینی دارد. با توجه به مقدار مثبت این شاخص در جدول 1 میتوان نتیجه گرفت الگو، کیفیت مطلوب و توانایی پیشبینی دارد.
نتایج حاصل از آزمون کیفیت الگوی ساختاری براساس شاخص ضریب تعیین (R2) نیز نشان میدهد حدود 836/0 تغییرات میزان ریسکپذیری سرمایهگذاران تحت تأثیر چهار متغیر عاطفۀ مثبت زیاد، عاطفۀ مثبت کم، عاطفۀ منفی زیاد و عاطفۀ منفی کم است.
نمایۀ (2) الگوی مفهومی پژوهش در حالت بارهای عاملی استانداردشده
یکی دیگر از شاخصهای تأیید روابط در الگوی ساختاری، معناداربودن ضرایب مسیر است. چنانچه این مقادیر بالای96/1در سطح اطمینان 95 درصد باشد، آن رابطه یا فرضیه تأیید میشود.
نمایۀ (3) الگوی پژوهش در حالت معناداری ضرایب مسیر
با توجه به نتایج مشاهدهشده در نمایۀ 3، مقدار این ضریب بین میزان ریسکپذیری و چهار حالت روحی مدّنظر سرمایهگذاران در این پژوهش بیشتر از 96/1 در سطح اطمینان 95 درصد است. همچنین با توجه به نتایج جدول 3، از آنجایی که سطح معنیداری ضریب مسیر برای کلیّۀ فرضیههای پژوهش در سطح اطمینان 95 درصد، کمتر از 05/0 است، کلیّۀ فرضیههای پژوهش تأیید میشود. علاوه بر این، با توجه به علامت ضرایب مسیر میتوان نتیجه گرفت عاطفۀ مثبت زیاد و عاطفۀ منفی کم، رابطۀ مستقیم و عاطفۀ مثبت کم و منفی زیاد، رابطۀ معکوس با میزان ریسکپذیری سرمایهگذاران دارد. همچنین بزرگی این ضریب نیز نشان میدهد میزان ریسکپذیری سرمایهگذاران بیشتر از همه متأثر از عاطفۀ مثبت زیاد است. خلاصه نتایج مربوط به فرضیههای تأییدشده پژوهش در جدول 2 ذکر شده است.
جدول (2) نتایج آزمون فرضیههای پژوهش
|
فرضیه |
ضریب مسیر |
آمارۀ (t) |
تأیید یا رد فرضیه |
|
1 |
457/0 |
095/8 |
تأیید |
|
2 |
083/0- |
672/3 |
تأیید |
|
3 |
322/0- |
936/12 |
تأیید |
|
4 |
204/0 |
521/4 |
تأیید |
در بررسیهای انجامشده، پژوهش مشابهی با موضوع تأثیر حالتهای روحی در میزان ریسکپذیری سرمایهگذاران یافت نشد؛ اما با تأیید فرضیههای این مطالعه، بار دیگر، نتایج بهدستآمده از پژوهشهای پیشین را مبنی بر تأثیر عوامل روانشناختی سرمایهگذاران در تصمیمهای آنها به اثبات رساند؛ بهگونهای که نتایج پژوهش حاضر مطابق یافتههای استتمن[37] (2014) است. او بیان میکند بین پذیرش ریسک و گرایشهای رفتاری سرمایهگذاران، رابطۀ معنیداری وجود دارد [24]. همانگونه که در جدول 2 مشاهده میشود، عاطفۀ منفی در دو سطح زیاد و کم در ریسکپذیری سرمایهگذاران تأثیرگذار است. این نتیجه نیز با نتایج پژوهش هیو و همکارانش[38] (2013) مطابقت دارد. آنها دریافتند احساسات و حالتهای روحی منفی در درک ریسک و درنتیجه، رفتارهای پرخطر رانندگان در زمان رانندگی تأثیرگذار است و باعث افزایش حرکات پرریسک در رانندگی میشود [8]. براساس پژوهش بنتام[39] به نقل از پمپیان[40] (2009) جنبههای روانشناختی در فعالیتهای اقتصادی افراد تأثیرگذار است [20].
نتایج و پیشنهادها
این پژوهش با بررسی وجود یا نبود ارتباط حالات روحی با میزان ریسک پذیری سرمایهگذاران در پی یافتن پاسخ این پرسش است که:
آیا حالتهای روحی در ریسکپذیری سرمایهگذاران بورس اوراق بهادار تهران تأثیر دارد؟
در این راستا، ابتدا متغیرهای هر بخش مشخص و سپس الگوی پژوهش طراحی شد. پس از طراحی الگو و جمعآوری اطلاعات لازم با پرسشنامه، تأثیر هر یک از ابعاد پژوهش بررسی شد. برای آزمون فرضیههای پژوهش از معادلات ساختاری مبتنی بر واریانس با استفاده از روش حداقل مربعات جزئی و برای تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزارهای اس پی اس اس و اسمال پی ال اس[41] استفاده شد. یافتهها نشان داد ضریب اثرگذاری مسیر (t) برای تمام فرضیههای پژوهش معنیدار (96/1<) است و بدینترتیب، کلیّۀ فرضیههای پژوهش تأیید شد؛ از اینرو، براساس نظر سایمون، چنین میتوان نتیجهگیری کرد که افراد در بازار سرمایه کاملاً بهصورت عقلایی رفتار نمیکنند و عوامل روانشناختی و حالات روحی سرمایهگذاران، تصمیمها و ریسکپذیری آنها را تحت تأثیر قرار میدهد؛ بنابراین سرمایهگذاران باید با درک این واقعیت سعی کنند از ساز وکارهایی برای کنترل رفتارها و تصمیمهای غیرعقلانی خود استفادهکنند و با توجه به حالتهای روحی خود در زمان سرمایهگذاری به اتّخاذ تصمیمهای صحیح و مناسب اقدام کنند. مشاوران مالی نیز با درنظرداشتن روحیات هر سرمایهگذار، سبد مناسبی را میتوانند به آنها پیشنهاد دهند. سازمانها و شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران نیز باید با ارائۀ تصویر مناسبتری از شرایط خویش به جذب سرمایهگذاران فعال در بورس اوراق بهادار اقدام کنند تا به دستاوردهای بهتری در زمینۀ جذب سرمایههای سرگردان در بورس دستیابند. همچنین سرمایهگذاران با درنظرگرفتن نقاط ضعف خود و رعایت اصل تنوعبخشی، سبد سهام بهینهای از لحاظ ریسک تشکیل دهند و با توجه به تحلیلهای ارائهشده در بازار سهام ضمن پیشگیری از آسیبهای احتمالی رفتارهای تودهوار بازار، فرصتهای سودآوری ایجادشده ناشی از ظاهربینی برخی سرمایهگذاران را تشخیص دهند و در اتّخاذ تصمیمهای مناسب از آن استفاده کنند و با محدودکردن پیامدهای ناشی از سرمایهگذاری در شرایط روحی نامناسب از جمله در شرایط عصبانیت یا بیقراری روحی و .... در راستای کاهش هزینۀ معاملهها و افزایش بازده خود بکوشند. احساس گناه و پشیمانی یکی از قویترین عوامل روانشناختی مؤثر در رفتار انسانها است که بر منطق اقتصادی افراد غلبه میکند و تصمیمهای آنها را تحت تأثیر قرار میدهد؛ از اینرو، بهتر است سرمایهگذاران با شناخت این پدیده، پیامدهای رفتاری آن را کنترل کنند و با محدودکردن آثار آن، جرأت تصمیمگیری برخلاف جریان عمومی بازار و پیروی از استراتژی شخصی خود را مدّنظر قرار دهند. با توجه به اینکه ویژگیهای شخصیتی و حالتهای روحی انسانها و بالتبع، سرمایهگذاران در طول زمان ثابت نیست و در عین حال ممکن است رفتارهای متفاوتی بروز دهند ، برای درک صحیحی از نحوۀ اثرگذاری حالتهای روحی آنها در تصمیمهای سرمایهگذاری لازم است در پژوهشهای بعدی بهصورت ترکیبی و پیمایشی چندمقطعی، واکنشهای سرمایهگذاران بورس نسبت به اخبار و رویدادها با تأکید بر ابعاد سیاسی، اقتصادی و شرکتی بررسی و مقایسهای بین رفتارهای بروزیافتۀ سرمایهگذاران در طول زمان و ویژگیهای شخصیتی آنان انجام شود.
[1]. Fisher & Keynes
[2]. Herbert Simon
[3]. Adam Smith
[4]. Tran
[5]. Cesarini & Van De Venter
[6]. Tuyon & et al
[7]. Zhang, Shen & Zhang
[8]. Grable & Lytton, Kannadhasan, and Kunju Sulaiman
[9]. Phung & et al
[10]. Watson, Clarke & Tellgen
[11]. PANAS Model
[12]. Bozkurt
[13]. Positive Affection
[14]. Negative Affection
[15]. Alert
[16]. Inspired
[17]. Determined
[18].Attentive
[19]. Active
[20]. Irritable
[21]. Ashamed
[22]. Jittery
[23]. Nervous
[24]. Afraid
[25]. Distressed
[26]. Upset
[27]. Guilty
[28]. Scared
[29] .Hostile
[30]. Interested
[31] .Excited
[32]. Strong
[33]. Enthusiastic
[34] .Proud
[35]. John Grable
[36]. FinaMetrica risk assessment test
[37].Statman
[38]. Hu, et al
[39]. Bentham
[40]. Riviere
[41]. SPSS and Smart PLS
)