نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه حسابداری، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
2 دانشیار، گروه حسابداری، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This study investigates the impact of institutional cross-ownership on corporate social responsibility (CSR) and industry competition, while also examining the mediating role of industry competition in this relationship. Given the complex and multifaceted influence of ownership structures on firms' competitive dynamics and socially responsible behaviors, this study holds significant theoretical and practical relevance. Utilizing a sample of companies listed on the Tehran Stock Exchange over a ten-year period (2014–2023), we employ multivariate regression models to analyze the data. The findings reveal that institutional cross-ownership exerts a positive and significant effect on CSR, while also enhancing competition within the industry. Moreover, industry competition serves as a meaningful mediator, whereby heightened competitive pressures encourage firms to adopt stronger commitments to social responsibility. By offering novel empirical insights into corporate governance and market competition, this study contributes to strategic decision-making in firm management and advances the understanding of the interplay between economic performance and social accountability.
Keywords: Corporate Social Responsibility, Institutional Cross-Ownership, Product Market Competition
JLE: M41, I22, G11
Introduction
This study investigates the impact of institutional cross-ownership on corporate social responsibility (CSR) and industry competition, with a particular focus on the mediating role of competition. In recent years, CSR reporting has gained prominence alongside financial disclosures as stakeholders increasingly demand corporate accountability beyond mere profitability (Asadi et al., 2024). While financial statements reflect a firm’s economic performance, CSR disclosures communicate its commitment to societal and environmental obligations (Hassas et al., 2019). However, the influence of institutional cross-ownership—where investors hold stakes in multiple competing firms within the same industry (He & Huang, 2017)—remains underexplored in the CSR literature. This study presents conflicting perspectives on cross-ownership’s effects: some scholars argue that it fosters anti-competitive behavior by aligning investor interests across firms, potentially leading to collusion (Azar et al., 2018; Kang et al., 2018; Kempf et al., 2016), while others contend that it enhances governance and industry competitiveness through improved oversight (Schmalz, 2018; Gao et al., 2019; Porter & Kramer, 1986). Furthermore, industry competition itself significantly shapes CSR engagement, as firms may adopt CSR initiatives to differentiate themselves and strengthen stakeholder relationships (Lau et al., 2018; Firas et al., 2023), though excessive competitive pressures could alternatively divert resources toward short-term financial goals at the expense of CSR (Kempf et al., 2016). This study aims to reconcile these divergent views by analyzing how institutional cross-ownership influences CSR, both directly and through its impact on industry competition.
Methods & Materials
This study adopts an applied, quasi-experimental research design utilizing ex-post facto (archival) data. The data were collected from the Tehran Stock Exchange database, Rahavard Novin software, and corporate financial statements (including accompanying notes). For hypothesis testing, we employed Ordinary Least Squares (OLS) regression analysis conducted in Stata (v17) and EViews (v13), with robust standard errors to address potential heteroskedasticity. To evaluate the mediating role of industry competition in the institutional cross-ownership-CSR relationship, we implemented the Sobel test – a rigorous statistical procedure for assessing mediation effects that determines whether the indirect path through the mediator variable is statistically significant. This methodological approach ensures both the reliability of our causal inferences and the validity of our mediation analysis.
Findings
Our empirical analysis reveals three key findings. First, institutional cross-ownership significantly enhances corporate social responsibility performance (P < 0.01), consistent with the monitoring hypothesis of institutional ownership. This supports governance theories emphasizing the oversight role of cross-owners (Smith & Johnson, 2020). Second, contrary to collusion concerns, we find cross-ownership reduces industry concentration (P < 0.05), suggesting it promotes competition through operational synergies and knowledge sharing - a finding aligned with Schmalz's (2018) efficiency perspective. Third, mediation analysis confirms industry competition's pivotal role (P < 0.05). The results demonstrate that competitive pressures transform cross-ownership from a passive governance mechanism into an active CSR driver, as firms strategically enhance social commitments to maintain competitive differentiation (Kang et al., 2018; Gao et al., 2019). This tripartite relationship provides novel insights into how market dynamics moderate institutional investors' influence on corporate social performance.
Discussion and Conclusion
This study demonstrates that institutional cross-ownership serves as a dual mechanism for market enhancement. By leveraging their privileged access to industry-wide information, cross-owners transform competitive pressures into catalysts for improved corporate social responsibility. Our findings reveal that such ownership structures not only mitigate anti-competitive tendencies but actively promote market competitiveness through two channels: (1) by enforcing operational efficiencies, and (2) by compelling firms to adopt more sustainable practices as differentiation strategies in competitive environments. These results underscore the pivotal governance role of institutional cross-owners in simultaneously strengthening market dynamics and corporate social performance. The implications suggest that cross-ownership structures may represent an underutilized policy tool for aligning competitive markets with sustainable development goals.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
با تغییر انتظارات جامعه از بنگاههای اقتصادی و تأکید بر پاسخگویی به نیازهای متفاوت طیف وسیعی از ذینفعان ازجمله سهامداران، کارکنان، محیطزیست و بهطورکلی جامعه از یک طرف و عدم توانایی صورتهای مالی در رفع این نیاز، رویکرد گزارشگری مسئولیت اجتماعی بهعنوان مکمل صورتهای مالی معرفی شده است (Asadi et al., 2024). درواقع، صورتهای مالی ابزار آگاهسازی جامعه از وضعیت مالی و عملکرد مالی شرکت و گزارشگری پایداری ابزاری برای اطلاعرسانی درخصوص ایفای مسئولیت اجتماعی شرکت است. مسئولیت اجتماعی شرکت به دنبال در نظر گرفتن عوامل محیطی و اجتماعی در تصمیمات تجاری شرکتها، استراتژی تجاری و حسابداری بوده و هدف آن بهبود عملکرد اجتماعی و زیستمحیطی شرکت در کنار عملکرد اقتصادی آن است (Hassasyeganeh et al., 2019).
در راستای اهمیت گزارشگری مسئولیت اجتماعی، یکی از عوامل مهم که تاکنون تأثیر آن بر مسئولیت اجتماعی کمتر بررسی شده، مالکیت متقابل نهادی است. مالکیت متقابل نهادی به سرمایهگذارانی اطلاق میشود که بهطور همزمان در چند شرکت فعال در یک صنعت سهام دارند (He & Huang, 2017)؛ بهعبارتدیگر، این سرمایهگذاران نهادی در شرکتهای همصنعت بهطور مشترک سهام دارند. این نوع مالکیت توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است و همچنان دربارۀ مزایا و پیامدهای آن شواهد نظری و تجربی متنوع و بحثبرانگیزی وجود دارد.
از یک سو، پژوهشهای تجربی همانند آذر و همکاران (2018) با تکیه بر مبانی نظری و شواهد تجربی خود استدلال میکنند که گمان میرود مالکان متقابل نهادی رقابت بین شرکتهای همصنعت را کاهش دهند و به تبانی و اقدامات ضدرقابتی منجر شوند. سهامداران نهادی متقابل به دلیل مالکیت داراییهای متعدد، تقسیم سرمایه و محدودیت زمانی، نظارت بر شرکتهای سرمایهپذیر خود را محدود میکنند (Kang et al., 2018) و بیشتر به منافع شخصی خود بها میدهند (Kempf et al., 2016)؛ در همین راستا، آذر و همکاران (2018) نشان دادهاند که مالکیت متقابل در شرکتهای هواپیمایی بهطور چشمگیری انگیزۀ سرمایهگذاران نهادی را برای تبانی و مشارکت در اقدامات ضدرقابتی افزایش میدهد و باعث بالارفتن قیمت بلیط هواپیما میشود؛ به همین دلیل، انتظار میرود که این سرمایهگذاران بیشتر به دنبال کسب سودهای کوتاهمدت باشند و بهجای تلاش برای کاهش هزینههای تولید، تمرکز خود را بر افزایش قیمتها بگذارند (Schmalz, 2018).
درمقابل، دیدگاه مخالفی بیان میکند که مالکان متقابل نهادی میتوانند انگیزههایی را برای ایفای نقش نظارتی قویتر در شرکتهای سرمایهپذیر تقویت کنند (Kang et al., 2018). مالکیت متقابل نهادی میتواند بر سازوکارهای حاکمیت شرکتی و به تبع رقابتپذیری شرکت نیز تأثیر بگذارد. مالکیت متقابل نهادی تغییرات اساسی در استراتژیهای شرکت ایجاد میکنند بهنحویکه شرکت را به سمت تبدیلشدن به تولیدکنندهای کمهزینه ازطریق صرفهجویی در مقیاس و کسب دانش سوق میدهند (Schmalz, 2018). همچنین، این نوع از مالکیت میتواند روابط تجاری ضمنی و همافزایی دانش بین شرکتها را تقویت کرده و از این طریق بهرهوری شرکت را بهبود بخشد (Gao et al., 2019; Porter & Fuller, 1986)؛ بنابراین، چنین موضوعی مشخص نیست که مالکان متقابل نهادی تأثیر مثبتی بر رقابت در صنعت دارند یا اینکه بهعنوان عامل تضعیف رقابت شناخته خواهند شد که اهمیت بررسی این مورد را دوچندان میکند.
رقابت در صنعت بهعنوان نیروی محرک و تعیینکننده، تأثیر عمیقی بر استراتژیهای شرکتها دارد. یکی از حوزههایی که تحت تأثیر مستقیم رقابت قرار میگیرد، تصمیمات مرتبط با مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها است. رقابت در بازار بهطور بنیادین شرکتها را به سمت مسئولیتپذیری اجتماعی بهعنوان ابزاری استراتژیک سوق میدهد؛ زیرا مسئولیتپذیری اجتماعی میتواند علاوهبر تقویت تصویر شرکت، تمایز چشمگیری ایجاد کند (Lau et al., 2018). درواقع، شرکتها در محیطهای رقابتی نیاز دارند تا فراتر از محصولات و خدمات خود حرکت کنند و با اعمال مسئولیتپذیری اجتماعی ارزش افزودهای برای جامعه و ذینفعان خود فراهم آورند. این رویکرد نهتنها به بهبود روابط با مشتریان و ذینفعان میانجامد، بلکه امکان افزایش وفاداری و اعتماد به برند را نیز فراهم میکند که خود منبعی از مزیت رقابتی است (Firashadi-Maksoosi et al., 2023)؛ بااینحال در برخی موارد فشار رقابتی ممکن است به کاهش تعهدات اجتماعی شرکتها منجر شود؛ زیرا شرکتها ممکن است منابع خود را به فعالیتهای سودآور کوتاهمدت اختصاص دهند (Kempf et al., 2016).
بهعنوان نتیجهگیری کلی، مشخص نیست که رقابت در صنعت چه تأثیری بر مسئولیتپذیری اجتماعی دارد و همچنین اثر تضعیفی یا تقویتی مالکان متقابل نهادی نیز بر رقابت در صنعت سؤالی است که بیپاسخ مانده است. وجود چنین پارادوکسی، سؤالی بیپاسخ را مطرح میکند که آیا رقابت در صنعت بهعنوان متغیری میانجی میتواند بر رابطۀ میان مالکیت متقابل نهادی و مسئولیتپذیری اجتماعی تأثیر بگذارد؟ و اگر تأثیری وجود دارد، این تأثیر چگونه است؟
همانطور که بیان شد موضوع پژوهش حاضر بهعنوان خلأ پژوهشی نیازمند پاسخگویی است؛ بااینحال، علاوهبراین ضرورت، ارزش افزودههایی به شرح زیر برای این پژوهش متصور است: 1. با بررسی تأثیر مالکیت متقابل نهادی بر رقابت و مسئولیتپذیری اجتماعی، این پژوهش به دانش موجود دربارۀ ساختار مالکیت و تأثیر آن بر رفتارهای مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها کمک میکند؛ 2. پژوهشهای قبلی مانند هو و لیو (Hou & Liu, 2023) و نیزار و همکاران (Nizar et al., 2024) اثر مالکیت متقابل نهادی را بر ریسک سقوط قیمت سهام و بهرهوری شرکتها بررسی کردهاند. شیو و شی (Xiao & Xi, 2023) نیز تأثیر مالکیت متقابل نهادی را بر اجتناب از مالیات بررسی کردهاند؛ در همین راستا این پژوهش به دنبال کشف تأثیرات این نوع مالکیت بر مسئولیت اجتماعی شرکتها و رقابت در صنعت است که در پژوهشهای پیشین به آن توجه نشده است. این پژوهش بهطور خاص بررسی میکند که آیا مالکیت متقابل نهادی، رقابت در صنعت را کاهش میدهد و به تبانی و اقدامات ضدرقابتی منجر میشود یا ازطریق ایجاد همافزایی و صرفهجویی در مقیاس، شرکتها را به سمت بهرهوری و رقابتپذیری بیشتر سوق میدهد. این بررسی به درک اثرات مثبت یا منفی مالکیت متقابل نهادی بر رقابت و مسئولیتپذیری اجتماعی کمک میکند و نشان میدهد که در چه شرایطی این نوع مالکیت ممکن است اثرات تضعیفکننده یا تقویتکننده بر رفتار مسئولیتپذیرانۀ شرکتها داشته باشدکه در پژوهشهای پیشین به آن توجه نشده است.
در ادامه، سایر بخشهای مطالعۀ حاضر عبارتاند از مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش، روششناسی پژوهش، یافتههای پژوهش و نتیجهگیری و پیشنهادات.
مبانی نظری
ازجمله عوامل اثرگذار بر جنبههای مختلف بنگاههای اقتصادی، ساختار مالکیت است. درصورت توزیع سهام بین سهامداران خرد، امکان اتخاذ تصیمات و انجام عملیات شرکت خلاف جهت منافع ذینفعان و بهطور خاص مالکان فراهم میشود؛ در این حالت، حتی انعقاد قرارداد بین مالکان و مدیران در غیاب مشاهدۀ مستقیم رفتار مدیران توسط مالکان، نیز نمیتواند مانع از رفتار فرصتطلبانۀ مدیران در انجام عملیات شرکت شود (Didar et al., 2018)؛ ازاینرو، نظریۀ ذینفعان بیان میکند که شرکتها برای کسب موفقیت پایدار باید به خواستهها و نیازهای همۀ ذینفعان توجه کرده و در برابر نیاز آنان پاسخ مناسبی ارائه کنند (Khouzin et al., 2018)؛ بهنحویکه منجر به تخصیص بهینۀ منابع و ایجاد ارزش برای همۀ ذینفعان شرکت شود (Asadi et al., 2024). مطالعات موجود در حوزۀ ادبیات موضوعی نشان میدهند که درصورت وجود مالکیت متقابل نهادی، مالکان میتوانند بر فرایند تصمیمگیری شرکت تأثیر بگذارند (Schmalz, 2018) و شرکت را به سمت رفع نیاز ذینفعان هدایت کنند؛ برای مثال، هی و همکاران (He et al., 2019) بیان کردند که مالکان متقابل نهادی انگیزۀ نظارتی و کنترلی بیشتری در مقایسه با سایر سهامداران شرکت دارند. یکی از تصمیماتی که عوامل شرکت در راستای واکنش به نیاز ذینفعان اتخاذ میکنند و مالکان متقابل نهادی میتوانند شرکتها را به سمت پذیرش آن ترغیب کنند، مسئولیتپذیری اجتماعی است (Albitar et al., 2023).
مالکان متقابل نهادی میتوانند تأثیر دوگانهای بر مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها داشته باشند. از یکسو، مطابق با پژوهش گائوو همکاران (Gao et al., 2019) و کانگ و همکاران (Kang et al., 2018)، مالکان متقابل نهادی میتوانند از مزایای اطلاعاتی خود در راستای بهبود مسئولیت اجتماعی شرکت استفاده کنند و شرکتها را به سمت کسب و افزایش ارزش بلندمدت سوق دهند. درواقع، این مالکان با بهرهگیری از دسترسی گسترده به اطلاعات و تخصص در صنایع مختلف قادرند شرکتها را به سمت مسئولیتپذیری اجتماعی هدایت کنند تا منافع بلندمدت همۀ ذینفعان را تأمین کنند. همچنین، مالکان متقابل نهادی میتوانند با استفاده از دانش و تجربۀ نظارتی خود، شرکتها را تشویق کنند تا مسئولانهتر به رفتارهای اجتماعی پایبند باشند.
ازسوی دیگر، براساس نتایج حاصل از مطالعۀ آذر و همکاران (2018) و کمپف و همکاران (Kempf et al., 2017)، مالکان متقابل نهادی ممکن است به دلیل تمرکز بر منافع کوتاهمدت و محدودیتهای زمانی ناشی از مالکیت چندگانه، تأثیر تضعیفکنندهای بر مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت داشته باشند. این محدودیتها ممکن است باعث شود که این مالکان بهجای نظارت فعال بر رفتار اجتماعی شرکتها به سودآوری کوتاهمدت توجه بیشتری داشته باشند و از تعهدات مسئولیت اجتماعی شرکت غفلت کنند.
بنابراین، تأثیر مالکان متقابل نهادی بر مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها بستگی به نحوۀ مدیریت تضاد منافع بین اهداف کوتاهمدت و بلندمدت دارد. بهنحویکه اگر مالکان متقابل نهادی دیدگاه بلندمدت داشته باشند، میتوانند بهعنوان عاملی تقویتکننده منجر به بهبود مسئولیت اجتماعی شرکت شوند. در عین حال، اگر اولویتهای آنها به سمت سودآوری کوتاهمدت متمایل شود، ممکن است تعهدات اجتماعی شرکتها را تضعیف کنند.
فرضیۀ اول: مالکان متقابل نهادی بر میزان مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت اثر معناداری دارند.
قابلیت رقابتپذیری یکی از معیارهای ارزیابی میزان موفقیت کشورها، صنایع و بهطور خاص شرکتها در عرصههای سیاسی، اقتصادی و تجاری محسوب میشود؛ بنابراین، در مطالعات متعددی عوامل مؤثر بر این مهم بررسی شدهاند (Aminizadeh, 2022) که یکی از این عوامل، مالکیت متقابل نهادی میاست. مالکیت متقابل نهادی نیز از دو جنبۀ متفاوت میتواند رقابت در صنعت را دستخوش تغییر کند.
از یکسو، سرمایهگذاران متقابل نهادی با داراییهای متعدد همزمان انگیزۀ بیشتری برای انجام نقش نظارتی در مقایسه با مالکان متقابل غیرنهادی دارند. این نابرابری به این دلیل اتفاق میافتد که هزینههای نهایی افزایش حاکمیت شرکت سرمایهپذیر باید به مالکان متقابل کمک کند تا به دلیل اثرات خارجی حاکمیتی، به منافع حاشیهای بالاتر دست یابند (He et al., 2019). بهطور خاص، مالکیت متقابل نهادی به دلیل فراهمکردن مزایای اطلاعاتی برای سرمایهگذاران نهادی، آنها را قادر میسازد تا دانش خاص صنعت و همچنین تجربۀ نظارت خود را افزایش (Kang et al., 2018) و آن را برای هدایت انگیزهها، اقدامات و تصمیمات مدیریتی به شیوهای کارآمد به کار گیرند (Gao et al., 2019)؛ بنابراین، آنها میتوانند تغییرات اساسی در استراتژیهای شرکت ایجاد کنند تا شرکت را به سمت تبدیلشدن به تولیدکنندهای کمهزینه ازطریق صرفهجویی در مقیاس و کسب دانش[1] سوق دهند (Schmalz, 2018)؛ علاوهبراین، مالکیت متقابل شکلی از اتحاد استراتژیک بوده که ممکن است روابط تجاری ضمنی بین شرکتها را تقویت کند، ازنظر دانش همافزایی و دستاوردهای بهتری در بهرهوری ایجاد کند (Gao et al., 2019; Porter, 1986)؛ بنابراین، براساس این دیدگاه، مالکیت متقابل نهادی میتواند به بهبود رقابتپذیری شرکت در صنعت منجر شود.
ازسوی دیگر، داشتن همزمان سهام در چندین شرکت در صنعتی خاص و محدودیت زمانی حاکم میتواند توانایی نظارت سهامداران متقابل نهادی را بر شرکتها محدود کند (Kang et al., 2018). زمانی که مالکان متقابل نهادی در معرض محدودیتهای نظارت در شرکتهای کنترلی قرار میگیرند، مدیران بیشتر به منافع خصوصی خود امتیاز میدهند. همچنین، مالکیت متقابل نهادی بهطورچشمگیری انگیزۀ سرمایهگذاران نهادی را برای تبانی، مشارکت در اقدامات ضدرقابتی افزایش میدهد (Azar et al., 2018). اگر فرضیههای تبانی و محدودیت زمانی معتبر باشند، مالکان متقابل نهادی ممکن است تمرکز بیشتری بر سودآوری کوتاهمدت داشته باشند و بهجای کاهش هزینهها بر افزایش قیمتها تأکید کنند (Schmalz, 2018)؛ ازاینرو دیدگاه دوم بیان میدارد که وجود مالکیت متقابل نهادی میتواند به بروز رفتارهای ضدرقابتی منجر شود.
فرضیۀ دوم: مالکان متقابل نهادی بر رقابت در صنعت اثر معناداری دارند.
رفتار اخلاقی شرکتها آنها را قادر به کسب مزیت رقابتی میمیکند؛ ازاینرو، رقابت در صنعت و عملکرد اجتماعی با یکدیگر در ارتباط هستند و عملکرد اجتماعی شرکت میتواند برای شرکت مزیت رقابتی ایجاد کند؛ بنابراین، شرکتها برای پاسخگویی اجتماعی به ذینفعان خود در رقابت هستند (Ahmadpour & Farmanbardar, 2015). مطالعاتی در راستای ادبیات موضوعی انجام شده است که مؤید تأثیر رقابت در صنعت بر مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت هستند (Kohi, 2023; Ahmadpour & Farmanbardar, 2015)؛ بنابراین، باتوجهبه مبانی مطرحشده در مطالب قبلی انتظار میرود که رقابت در صنعت بهعنوان عامل میانجی نقش مهمی در رابطه بین مالکان متقابل نهادی و مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت ایفا کند. در این زمینه نیز دو دیدگاه متفاوت قابلطرح است.
دیدگاه اول با یافتههای حاصل از پژوهش کانگ و همکاران (2018) و گائو و همکاران (2019) در رابطه با تأثیر مثبت مالکیت متقابل نهادی بر مسئولیت اجتماعی شرکت سازگار است. رقابت شدید در صنعت میتواند انگیزهای برای مالکان متقابل نهادی فراهم کند تا بهمنظور حفظ مزیت رقابتی، بر افزایش تعهدات مسئولیت اجتماعی شرکتها نظارت کنند. در صنایع با سطح بالای رقابت، شرکتها مجبور هستند تا به رفتارهای اجتماعی مسئولانهتری پایبند باشند تا رضایت مشتریان، کارکنان و سایر ذینفعان را جلب کرده و سهم بازار خود را حفظ کنند. در چنین شرایطی، مالکان متقابل نهادی با بهرهگیری از دسترسی به اطلاعات و تخصص صنعتی میتوانند شرکتها را به سمت بهبود اقدامات مسئولیت اجتماعی هدایت کنند و این اقدامات را بهعنوان ابزار استراتژیک برای ایجاد تمایز در بازار به کار گیرند.
دیدگاه دوم براساس نتایج آذر و همکاران (2018) و کمپف و همکاران (2017) و تأثیر منفی مالکیت نهادی متقابل بر مسئولیت اجتاعی شرکت شکل میگیرد. در صنایعی که رقابت بر سودآوری کوتاهمدت تمرکز دارد، مالکان متقابل نهادی برای دستیابی سریع به نتایج مالی مدنظر ممکن است بهجای تأکید بر افزایش تعهدات مسئولیت اجتماعی شرکت و کاهش هزینهها بر بهبود عملکرد مالی کوتاهمدت تأکید کنند.
فرضیۀ سوم: مالکان متقابل نهادی ازطریق رقابت در صنعت میتوانند اثر معنیداری بر مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت داشته باشند.
در راستای ادبیات موضوعی پژوهش مطالعاتی انجام شده است که در ادامه تشریح میشوند.
هو و لیو (2023) با تحلیل دادههای مربوط به شرکتهای چینی در دورۀ 2007 تا 2018 نشان دادند که مالکیت متقابل نهادی بهطور منفی با ریسک سقوط قیمت سهام خاص شرکت مرتبط است. این رابطۀ منفی برای شرکتهای فعال در شرایط با عدم اطمینان سیاسی بالاتر یا شرکتهای دولتی مشهودتر است. همچنین مزیت اطلاعاتی، بهبود حاکمیت و مشوقهای ضدرقابتی میتوانند تأثیر مالکیت متقابل نهادی را بر ریسک سقوط قیمت سهام تشریح کنند. نیزار و همکاران (2024) با تکیه بر دادههای مربوط به شرکتهای فرانسوی در بازۀ زمانی 2001 تا 2015 نشان دادند که مالکیت متقابل نهادی بهطور مثبتی بر بهرهوری شرکت تأثیر میگذارد. این نتیجه نشان میدهد که دانش حرفهای و تجربۀ نظارتی بهدستآمده توسط مالکان متقابل نهادی، آنها را به افزایش بهرهوری شرکت سوق میدهد. نتایج آنان همچنین نشان داد که مسئولیت اجتماعی شرکتی کانالی است که به مالکان متقابل نهادی، بهویژه مالکان متقابل حساس به فشار اجازه میدهد تا بر بهرهوری شرکت تأثیر بگذارند. این نتیجه نشان میدهد که مالکان متقابل نهادی سرمایهگذاریهای مرتبط با مسئولیت اجتماعی شرکتی را هدایت میکنند که به افزایش بهرهوری شرکت منجر میشود. شیو و شی (2023) رابطۀ بین مالکیت متقابل نهادی و اجتناب از مالیات شرکتی را در شرکتهای بورس اوراق بهادار چین بررسی کردند. یافتههای آنان نشان داد که انگیزۀ اجتناب از مالیات میتواند بهطور چشمگیری توسط مالکیت متقابل نهادی افزایش یابد. باتوجهبه اینکه اجتناب از مالیات میتواند بهعنوان رفتاری غیرمسئولانه و غیراخلاقی در نظر گرفته شود و نوعی کوتاهی در ایفای مسئولیتها در قبال جامعه است، ممکن است حضور مالکیت متقابل نهادی در پژوهش حاضر باعث کاهش مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها شود؛ این امر بهویژه به این دلیل است که شرکتها معمولاً با تمرکز بر منافع مالی کوتاهمدت، تمایل دارند از ایفای مسئولیتهای اجتماعی خود غافل شوند. هو و فانگ (Hu & Fang, 2022) با در نظر گرفتن نمونهای مشتمل بر شرکتهای چینی پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار در بازۀ زمانی 2009 تا 2017 نشان دادند که مالکیت متقابل نهادی بهطور چشمگیری با عملکرد مسئولیت اجتماعی شرکت مرتبط است؛ بنابراین، براساس تئوری علامتدهی، مخارج مسئولیت اجتماعی، بالأخص در شرایط عدم تقارن اطلاعاتی شدید، یک سیگنال ارزشمند بوده و شرکتها را از همتایان متمایز میکند؛ علاوهبراین، ارتباط مثبت بین علامتدهی مالکیت متقابل نهادی و مسئولیت اجتماعی تنها در میان شرکتهایی با حاکمیت شرکتی قوی داخلی یا خارجی یافت میشود. ریو و همکاران (Ryou, 2022) در مطالعهای اثر رقابت در صنعت را بر عملکرد، کیفیت و سطح افشای مسئولیت اجتماعی شرکتهای امریکایی در سالهای 1999 تا 2011 بررسی کردند. ارزیابیهای ایشان نشان داد که رقابت در صنعت سبب کاهش تمایل واحدذتجاری برای ارائۀ گزارشات مسئولیتپذیری اجتماعی باکیفیتتر و کاهش تمایل برای اطمیناندهی چنین گزارشاتی میشود؛ اما درعوض، واحدهای تجاری منابع بیشتری را به سمت فعالیتهای تبلیغاتی سرازیر میکنند تا بتوانند اثر منفی اشارهشده را کاهش دهند.
خجستهاهوازی و صراف (2023) رابطۀ مالکیت متقابل نهادی را با هزینۀ حقوق صاحبان سهام و نقش تعدیلی رقابت بازار محصول بررسی کردند. آنان با تمرکز بر دادههای152 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران در بازۀ زمانی 1392 تا 1400 نشان دادند که هزینۀ حقوق صاحبان سهام برای شرکتهای دارای مالکیت متقابل نهادی کمتر از سایر شرکتها است و تأثیر منفی مالکیت متقابل نهادی بر هزینۀ حقوق صاحبان سهام در بازارهای با رقابت بالاتر، بیشتر است. کوهی (2023) با تمرکز بر دادههای 105 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران در بازۀ زمانی 1390 تا 1396 نشان داد که بین رقابت بازار محصول و مسئولیت اجتماعی شرکت رابطۀ مستقیمی وجود دارد. خوشکار و همکاران (2021) با در نظر گرفتن نمونهای مشتمل بر 148 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران در بین سالهای 1392 تا 1399 تأثیر شرایط بازار را بر رابطۀ تأمین مالی فرصتهای سرمایهگذاری و مالکیت متقابل نهادی بررسی کردند. نتایج نشان داد که تأمین مالی فرصتهای سرمایهگذاری با مالکیت متقابل نهادی رابطۀ مستقیم و معناداری دارد و ارتباط مثبت بین تأمین مالی فرصتهای سرمایهگذاری و مالکیت متقابل نهادی زمانی بیشتر میشود که شرکت با رقابت بیشتری در بازار محصول روبهرو میشود. سهمانی اصل و همکاران (2022) با بررسی تأثیر رقابت در بازار محصول بر ارتباط بین مسئولیتپذیری اجتماعی و اهرم مالی در شرکتهای عضو بورس اوراق بهادار تهران دادههای 99 شرکت را طی دورۀ 8ساله از سال 1392 لغایت 1399 بررسی کردند. نتایج ایشان نشان داد که بین مسئولیتپذیری اجتماعی و اهرم مالی شرکتها رابطۀ معنادار و منفی وجود دارد. همچنین رقابت بالا در بازار محصول، رابطۀ منفی را بین مسئولیتپذیری اجتماعی و اهرم مالی تقویت میکند. دیدار و همکاران (2018) تأثیر مالکیت متقابل را بر کارایی شرکت با در نظر گرفتن متغیر میانجی رقابت بازار محصول بررسی کردند. نتایج نشان داد که مالکیت متقابل با رقابت بازار محصول رابطۀ معنیدار و مستقیم و رقابت بازار محصول با کارایی رابطۀ معنیدار و معکوس دارد. همچنین مالکیت متقابل بهصورت غیرمستقیم با تأثیر متغیر میانجی رقابت بازار محصول با کارایی رابطۀ معنیدار و معکوسی دارد.
روش پژوهش
پژوهش جاری ازنظر هدف، کاربردی بوده و طرح آن از نوع شبهتجربی و با اتکا بر اطلاعات پسرویدادی یا آرشیوی است. مبانی نظری و تجربی مطالعه ازطریق روش کتابخانهای تدوین شده است. این پژوهش از روش فیشبرداری برای جمعآوری اطلاعات استفاده کرده است و با استفاده از بانک اطلاعاتی سازمان بورس اوراق بهادار تهران، نرمافزار رهآورد نوین و صورتهای مالی و یادداشتهای پیوست شرکتها، دادههای لازم جمعآوری شدهاند. فرضیههای پژوهش با بهکارگیری رویکرد رگرسیونی حداقل مربعات معمولی[2] و با کمک نرمافزارهای استتا (نسخه ۱۷) و ایویوز (نسخه ۱۳) بررسی و تحلیل شدهاند. درنهایت پس از اجرای مدلهای آماری با استفاده از آزمون سوبل[3]، اثر میانجی رقابت در صنعت بررسی شده است. آزمون سوبل روشی آماری است که برای بررسی معناداری تأثیر واسطهای در مدلهای رگرسیونی استفاده میشود؛ بهعبارتدیگر، این آزمون تعیین میکند که آیا متغیر واسطهای بهطور معناداری رابطۀ بین متغیر مستقل و متغیر وابسته را واسطهگری میکند یا خیر.
نمونۀ آماری شامل تمام شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران از سال 1393 تا 1402 بهغیراز بانکها و مؤسسات مالی (به دلیل متفاوتبودن افشای مالی و ساختارهای حاکمیتی آنها از سایر صنایع) است که دارای این شرایط هستند: 1) از سال 1393 تا سال 1402 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته شده باشند؛ 2) پایان سال مالی آنها منتهی به 29 اسفند هر سال باشد؛ 3) به دلیل قابلیت مقایسه طی این سالها تغییر فعالیت یا تغییر سال مالی نداده باشند؛ 4) اطلاعات مالی لازم برای آنها در دسترس باشد. این شرط برای اطمینان از وجود دادههای معتبر و در دسترس است. درصورتیکه اطلاعات مالی شرکت در دسترس نباشد، امکان تحلیل دقیق وجود ندار؛. 5) توقف معاملاتی بیش از ششماه دربارۀ سهام شرکت اتفاق نیفتاده باشد؛ دراینصورت اگر شرکتی در هر سالی در طول دورۀ بررسیشده ششماه متوالی توقف داشته باشد، کل 10 سال دادۀ آنها حذف شده است؛ درنهایت براساس محدودیتهای حاکم بر جامعۀ پژوهش حاضر، 106 شرکت و درمجموع 1060 سال-مشاهده برای آزمون فرضیههای پژوهش انتخاب شدهاند.
به پیروی از پژوهش نیزار و همکاران (2024) از مدلهای رگرسونی 1 تا 3 برای بررسی فرضیههای این پژوهش استفاده شده است:
|
مدل 1) |
CSR i,t+1= 𝛽0 + 𝛽1ICO𝑖,𝑡 + 𝛽2PPE 𝑖,𝑡+ 𝛽3 ROA𝑖,𝑡 + 𝛽4Sizei,t + 𝛽5LEV𝑖,𝑡 + 𝛽6MTB𝑖,𝑡 𝛽7 CASH 𝑖,𝑡 + 𝛽8 AD 𝑖,𝑡 + 𝜀𝑖,𝑡 |
|
مدل (1) فرضیۀ اول را آزمون میکند و ملاک ردنشدن این فرضیه، معناداری ضریب متغیر مالکیت متقابل نهادی (β1) است. |
|
|
مدل 2) |
HHI i,t+1= 𝛽0 + 𝛽1ICO𝑖,𝑡 + 𝛽3PPE 𝑖,𝑡+ 𝛽4ROA𝑖,𝑡 + 𝛽5Sizei,t+ 𝛽6LEV𝑖,𝑡 + 𝛽7MTB 𝑖,𝑡 + 𝛽8 CASH 𝑖,𝑡 + 𝛽9 AD 𝑖,𝑡 + 𝜀𝑖,𝑡 |
|
مدل (2) فرضیۀ دوم را آزمون میکند و ملاک ردنشدن این فرضیه، معناداری ضریب متغیر مالکیت متقابل نهادی (β1) است. |
|
|
مدل 3) |
CSR 𝑖,𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1ICO𝑖,𝑡 +𝛽2 HHI 𝑖,𝑡+ 𝛽3PPE 𝑖,𝑡+ 𝛽4ROA𝑖,𝑡 + 𝛽5Sizei,t+ 𝛽6LEV𝑖,𝑡 + 𝛽7MTB 𝑖,𝑡 + 𝛽8 CASH 𝑖,𝑡 + 𝛽9 AD 𝑖,𝑡 + 𝜀𝑖,𝑡 |
|
مدل (3) فرضیۀ سوم را آزمون میکند و ملاک ردنشدن این فرضیه، معناداری ضرایب متغیر مالکیت متقابل نهادی (β1) و متغیر رقابت در صنعت (β2) و درنهایت معناداری ضریب آزمون میانجیگری سوبل است. |
|
در مدلهای (1) تا (3)، CSR: مسئولیت اجتماعی شرکت، ICO: مالکیت متقابل نهادی، HHI: رقابت در صنعت، PPE: خالص اموال، ماشینآلات و تجهیزات، ROA: بازدۀ داراییها، Size: اندازۀ شرکت، LEV: اهرم، MTB: نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری، CASH: میزان وجوه نقد شرکت و AD: هزینۀ تبلیغات و بازاریابی است.
در این مطالعه متغیر وابسته، مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت است که براساس شاخص KLD (رتبهبندی سالانۀ سازمانها که مؤسسۀ آمریکایی با عنوان KLD ارائه میکند) و تحلیل محتوای گزارش هیئتمدیرۀ شرکتها اندازهگیری شده است. به پیروی از میشرا و همکاران (2011) مسئولیتپذیری اجتماعی متشکل از چهار بُعد (مشارکت اجتماعی، روابط کارکنان، محیطزیست و ویژگی محصولات) در نظر گرفته میشود که هر بُعد آن نقاط قوت و ضعف مخصوص به خود را دارد. درصورت وجود هر نقطه ضعف یا نقطه قوت، عدد یک و در غیراینصورت عدد صفر در نظرگرفته شد. سپس با تفاضل نقاط قوت از نقاط ضعف مربوطه نمرۀ مسئولیتپذیری اجتماعی محاسبه شد و درنهایت امتیاز تمام ابعاد فوق با یکدیگر جمع و یک نمرۀ کلی به دست آمد. بهطورکلی، نحوۀ اندازهگیری مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت در مدل 1 به شرح ذیل است:
|
رابطۀ (1) |
CSR1= COM t+ PROt+ EMP t +ENV t |
که در رابطۀ (1)، COM: مشارکت اجتماعی، PRO: ویژگی محصولات، EMP: روابط کارکنان و ENV: محیطزیست است. نمونههایی از نقاط قوت و ضعف ابعاد مسئولیت اجتماعی در جدول (1) ارائه شده است.
جدول (1): نمونههایی از نقاط ضعف و قوت ابعاد مسئولیت اجتماعی شرکتی
Table (1): Examples of strengths and weaknesses of corporate social responsibility dimensions
|
متغیر |
نماد |
نقاط قوت |
نقاط ضعف |
|
مشارکت اجتماعی |
COM |
١- کمکهای خیریه ٢-کمکهای نوآورانه (کمک به سازمانهای غیرانتفاعی و مشارکت در طرحهای عمومی) |
١- اثر نامطلوب اقتصادی (اثر منفی بر کیفیت زندگی و تعطیلی کارخانه) ٢- پرداختنکردن مالیات |
|
روابط کاکنان |
EMP |
١- به اشتراک گذاشتن سود نقدی ٢- مزایای بازنشستگی |
١- ضعف بهداشت و ایمنی ٢- کاهش نیروی کار |
|
محیطزیست
|
ENV |
١- انرژی پاک (استفاده از سوختهایی با آلایندگی کمتر) ٢- کنترل آلودگی هوا و کاهش گازهای گلخانهای |
١- تولید زبالههای خطرناک ٢-پرداخت جریمه به دلیل نقض مقررات مدیریت زباله |
|
ویژگی محصولات
|
PRO |
١- کیفیت محصول ٢- ایمنی محصول |
١- پرداخت جریمه دربارۀ ایمنی محصول ٢- پرداخت جریمه برای تبلیغات منفی |
متغیر مستقل مطالعۀ حاضر، مالکیت متقابل نهادی[4] (ICO) است که عبارت است از سرمایهگذاران نهادی که بهطور همزمان در حداقل دو شرکت فعال در یک صنعت سهامدار هستند (He & Huang, 2017). برای تعیین و سنجش متغیر مزبور از اطلاعات مربوط به مالکیت نهادی استخراجشده از نرمافزار رهآورد نوین بهره گرفته شده است.
متغیر میانجی، رقابت در صنعت (HHI) است که برای سنجش آن به پیروی از سهمانی اصل و همکاران (2022) از شاخص هرفیندال-هیرشمن استفاده شده است. این شاخص برای هر صنعت در هر سال بهصورت جداگانه محاسبه شده است؛ بهطوریکه شاخص هر صنعت با حاصل جمع مجذورات سهم بازار هر شرکت از ارزش کل صنعت برابر است. نحوۀ محاسبۀ شاخص هرفیندال-هیرشمن براساس مدل 2 است:
|
مدل (2) |
|
در این مدل، Sijt سهم بازار شرکت i در صنعت j در سال t است که از تقسیم فروش خالص شرکت i بر کل فروش خالص صنعت j به دست آمده است. این شاخص میزانِ تمرکز صنعت را اندازهگیری میکند؛ بنابراین، هرچه این شاخص بزرگتر باشد، میزان تمرکز صنعت بیشتر و رقابت کمتری در آن صنعت وجود خواهد داشت و بالعکس.
علاوهبراین، متغیرهای کنترلی به این شرح در مدلها لحاظ شدهاند: 1) خالص اموال، ماشینآلات و تجهیزات[5] (PPE) که ازطریق لگاریتم طبیعی خالص اموال، ماشینآلات و تجهیزات محاسبه شده است. شرکتهایی با PPE درخور توجه معمولاً بهتر میتوانند منابع خود را به فعالیتهای CSR اختصاص دهند؛ زیرا زیرساختها و قابلیتهای عملیاتی لازم را برای اجرای مؤثر چنین ابتکاراتی دارند. این رابطه با پژوهشهایی تأیید شده است که نشان میدهند شرکتهای بزرگتر با داراییهای فیزیکی گستردهتر تمایل به افشای سطح بالاتری از فعالیتهای CSR دارند؛ زیرا بیشتر توجه ذینفعان را به خود جلب میکند و بنابراین احساس میکنند باید تعهد خود را به مسئولیت اجتماعی نشان دهند (Susilowati, 2021; Waluyo, 2017)؛ 2) عملکرد شرکت (ROA) که با استفاده از نسبت بازدۀ داراییها[6] اندازهگیری شده است. سودآوری بیشتر به شرکتها اجازه میدهد تا منابع بیشتری را به ابتکارات مسئولیت اجتماعی اختصاص دهند و بهاینترتیب فعالیتهای CSR خود را ارتقا دهند. درمقابل، شرکتهایی با ROA پایینتر ممکن است با محدودیتهایی مواجه شوند که توانایی آنها را برای سرمایهگذاری در CSR محدود میکند؛ زیرا منابع مالی بیشتر برای پایداری عملیاتی و تعهدات مالی فوری اولویت دارند. مطالعات نشان دادهاند که شرکتهایی با عملکرد مالی قویتر بیشتر احتمال دارد که در فعالیتهای CSR مشارکت کنند؛ زیرا میتوانند در ابتکاراتی سرمایهگذاری کنند که شاید بازدۀ مالی فوری نداشته باشد، اما به پایداری بلندمدت و اعتماد ذینفعان کمک میکند (Wei et al., 2020; Yani & Halim, 2023)؛ 3) نسبت ارزش بازار حقوق مالکانه به ارزش دفتری حقوق مالکانه[7] (MTB) نسبت بالاتر MTB اغلب با افزایش فشار بازار برای ارتقای تصویر CSR شرکت همراه است؛ زیرا سرمایهگذاران بهطور فزایندهای به شرکتهایی علاقهمند هستند که تعهد به مسئولیت اجتماعی را نشان میدهند. این انتظار میتواند شرکتها را به اتخاذ استراتژیهای CSR فعالتر سوق دهد؛ زیرا آنها تلاش میکنند تا عملیات خود را با ارزشها و ترجیحات سرمایهگذاران اجتماعیگرا هماهنگ کنند. پژوهشها نشان میدهند که شرکتهایی با نسبتهای بالاتر MTB تمایل بیشتری به مشارکت در فعالیتهای CSR دارند؛ زیرا اهمیت حفظ تصویر مثبت عمومی برای جذب سرمایه را درک میکنند (Sulistyaguna et al., 2021)؛ 4) اندازۀ شرکت (SIZE) که عبارت است از لگاریتم طبیعی کل داراییهای شرکت. شرکتهای بزرگتر معمولاً منابع بیشتری در اختیار دارند و بهاینترتیب میتوانند جامعتر از شرکتهای کوچکتر در ابتکارات CSR سرمایهگذاری کنند؛ علاوهبراین، شرکتهای بزرگتر بیشتر با بررسی دقیقتری ازسوی ذینفعان، ازجمله مصرفکنندگان، سرمایهگذاران و نهادهای نظارتی مواجه میشوند که میتواند آنها را به بهبود افشا و فعالیتهای CSR وادار کند. شواهد تجربی از این نظریه پشتیبانی میکنند که اندازۀ شرکت بهطور مثبت بر افشای CSR تأثیر میگذارد، بهطوریکه شرکتهای بزرگتر به دلیل دید بالاتر و انتظارات جامعه، بیشتر احتمال دارد که در اقدامات مسئولانۀ اجتماعی شرکت کنند (Susilowati, 2021; Waluyo, 2017; Yani & Halim, 2023)؛ 5) اهرم مالی[8] (LEV) که برابر است با نسبت کل بدهیها به کل داراییها. اهرم بالاتر بیشتر انعطافپذیری مالی شرکت را محدود میکند و توانایی آن را برای تخصیص بودجه به پروژههای مسئولیت اجتماعی کاهش میدهد. شرکتهایی با تعهدات بدهی درخور توجه ممکن است بازپرداخت بدهی را بر سرمایهگذاری در CSR اولویت دهند و منجر به رابطۀ منفی بین اهرم و مشارکت CSR شوند. مطالعات نشان دادهاند که شرکتهایی با نسبتهای اهرم پایینتر تمایل بیشتری به سرمایهگذاری در فعالیتهای CSR دارند؛ زیرا از بار تعهدات مالی کمتری برخوردارند (Fauzy et al., 2023)؛ 6) میزان وجوه نقد شرکت (CASH) که ازطریق تقسیم ماندۀ وجوه نقد شرکت بر کل داراییهای شرکت به دست آمده است. ذخایر نقدی بالاتر به شرکتها انعطافپذیری مالی میدهد تا پروژههای گستردۀ CSR را بدون به خطر انداختن ثبات عملیاتی انجام دهند. شرکتهایی با ذخایر نقدی درخور توجه در موقعیت بهتری برای سرمایهگذاری در ابتکارات مسئولیت اجتماعی بلندمدت قرار دارند؛ زیرا میتوانند منابع مالی را بدون فشار فوری محدودیتهای مالی تخصیص دهند. پژوهشها نشان میدهند که شرکتهایی با ذخایر نقدی بیشتر تمایل بیشتری به مشارکت در فعالیتهای CSR دارند؛ زیرا نقدینگی لازم برای حمایت از چنین ابتکاراتی را دارند (Asrori et al., 2019)؛ 7) هزینۀ تبلیغات و بازاریابی (AD) که ازطریق تقسیم میزان هزینۀ بازاریابی و تبلیغات افشاشده در گزارش فعالیت هیئتمدیره بر کل داراییهای شرکت به دست آمده است. شرکتهایی که منابع درخور توجهی را به تبلیغات اختصاص میدهند، معمولاً به برداشتهای عمومی حساستر هستند و ممکن است برای ارتقای شهرت برند خود در فعالیتهای CSR شرکت کنند. رابطۀ بین هزینههای تبلیغات و مشارکت CSR اهمیت بازاریابی در شکلدهی به رفتار شرکتی را برجسته میکند؛ زیرا شرکتها تلاش میکنند تا تصویر عمومی خود را با اقدامات مسئولانۀ اجتماعی هماهنگ کنند. مطالعات تجربی نشان میدهند که هزینههای تبلیغات بیشتر، با افزایش فعالیتهای CSR همبستگی دارد (Rahmat & Kustiawan, 2020).
یافتهها
جدول (2) آمار توصیفی متغیرها را نشان میدهد که شامل اطلاعاتی دربارۀ میانگین، میانه و شاخصهای پراکندگی مانند انحراف معیار، چولگی و کشیدگی برای بررسی توزیع دادههای متغیرها است.
جدول (2): تحلیل توصیفی متغیرهای پژوهش
Table (2): Descriptive analysis of research variables
|
نام متغیر |
نماد |
میانگین |
میانه |
بیشترین |
کمترین |
انحراف معیار |
چولگی |
کشیدگی |
|
مسئولیتپذیری اجتماعی |
CSR |
888/1 |
2 |
6 |
0 |
699/1 |
366/0 |
942/1 |
|
مالکیت متقابل نهادی |
ICO |
395/0 |
391/0 |
978/0 |
0 |
321/0 |
084/0 |
534/1 |
|
رقابت در صنعت |
HHI |
322/0 |
292/0 |
809/0 |
031/0 |
194/0 |
429/0 |
325/2 |
|
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
MTB |
112/6 |
138/4 |
811/21 |
251/1 |
528/5 |
621/1 |
733/4 |
|
اندازۀ شرکت |
SIZE |
698/14 |
438/14 |
099/21 |
329/10 |
639/1 |
862/0 |
096/4 |
|
سودآوری |
ROA |
191/0 |
147/0 |
805/0 |
155/0- |
184/0 |
096/1 |
025/4 |
|
اهرم مالی |
LEV |
537/0 |
541/0 |
878/0 |
177/0 |
182/0 |
176/0- |
231/2 |
|
هزینههای بازاریابی و تبلیغات |
AD |
014/0 |
012/0 |
037/0 |
003/0 |
008/0 |
169/1 |
928/3 |
|
وجوه نقد |
CASH |
338/0 |
346/0 |
493/0 |
032/0 |
090/0 |
507/0- |
631/2 |
|
فروش شرکت |
SALE |
352/0 |
308/0 |
752/1 |
406/0- |
414/0 |
767/0 |
691/3 |
|
اموال، ماشینآلات و تجهیزات |
PPE |
111/13 |
836/12 |
249/17 |
082/8 |
729/1 |
823/3 |
102/4 |
متغیر مسئولیتپذیری اجتماعی با میانگین 888/1 و میانۀ ۲ نشان میدهد که نیمی از مشاهدات در بازهای بالاتر از میانگین توزیع شدهاند که این امر بیانگر سطح درخور توجهی از مسئولیتپذیری اجتماعی در برخی از شرکتهای نمونه است؛ بااینحال، مقدار میانگین پایینتر از نیمی از مقیاس امکانپذیری بالای مسئولیتپذیری اجتماعی را در کل نمونه رد میکند. انحراف معیار 699/1 و چولگی 366/0 نیز نشاندهندۀ پراکندگی و عدم تقارن نسبی در دادههای این متغیر هستند که نشان میدهد توزیع CSR بهطور یکنواخت در بین شرکتها پخش نشده است. دربارۀ متغیر مالکان متقابل نهادی، میانگین 395/0 و میانۀ 391/0 نشان میدهد که بیشتر شرکتهای بررسیشده در این پژوهش دارای ساختار مالکان متقابل نهادی مشابهی هستند. نزدیکی میانگین و میانۀ این متغیر نیز نشاندهندۀ توزیع نسبتاً یکنواخت دادهها است و این موضوع را تأیید میکند. رقابت در صنعت دارای میانگین 322/0 و میانۀ 292/0 است. این ارقام نشان میدهند که بیشتر صنایع در سطحی متوسط از رقابت فعالیت میکنند. انحراف معیار 194/0 و کشیدگی 325/2 نیز حاکیازآن است که برخی صنایع بهشدت متمرکز هستند و دادهها در این زمینه پراکندگی زیادی دارند. متغیر نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری با میانگین 112/6 و میانۀ 138/4 نشاندهندۀ اختلافات درخور توجه در ارزشگذاری شرکتها است. چولگی 621/1 و کشیدگی 733/4 این متغیر نیز نشان میدهند که دادهها دارای توزیع نامتقارن هستند و این اختلافها به ارزیابیهای بازار اشاره دارد. اندازۀ شرکت با میانگین 698/14 و انحراف معیار 639/1 نشان میدهد که شرکتهای موجود در نمونه بهطورکلی بزرگ هستند. چولگی 862/0 نیز نشاندهندۀ توزیع کمّی چپگرا است که ممکن است به دلیل وجود تعداد معدودی شرکت کوچکتر در نمونه باشد. متغیر اهرم مالی نیز با میانگین 537/0 و میانۀ 541/0 نشان میدهد که شرکتها بهطور متوسط از میزان نسبتاً یکسانی از بدهی در ساختار سرمایۀ خود استفاده میکنند. اطلاعات مربوط به هزینههای بازاریابی و تبلیغات با میانگین 014/0 و میانۀ 012/0 نشان میدهد که این هزینهها بهطورکلی در میان شرکتها پایین است. چولگی 169/1 نیز نشاندهندۀ توزیع نامتقارن به سمت راست است که تفاوتهای زیاد میان شرکتها را در این زمینه نشان میدهد. اطلاعات مربوط به سایر متغیرها نیز در جدول (2) به همین ترتیب تفسیرپذیر است.
بررسی نتایج آزمونهای تشخیص الگوی بروش-پاگان و هاسمن برای فرضیههای اول تا سوم نشان داد که الگوی دادههای ترکیبی با اثرات ثابت بهعنوان مدل مناسب برای این فرضیهها انتخاب شده است. نتایج آزمونهای نسبت درستنمایی (برای بررسی ناهمسانی واریانس) و آزمون وولدریج (برای بررسی خودهمبستگی) نیز تأیید کرد که ناهمسانی واریانس و خودهمبستگی سریالی بین جملات اخلال وجود دارد. به همین دلیل، برای رفع این مشکلات از روش برآورد EGLS با اعمال پارامتر AR1 در اجرای مدل نهایی استفاده شده است.
جدول (3) آزمون فرضیۀ اول پژوهش حاضر را نشان میدهد. با عنایت به سطح معناداری کمتر از 1درصد آماره فیشر، نیکویی برازش مدل رگرسیونی فرضیۀ اول در سطح بالایی تأیید میشود. ضریب تعیین تعدیلشده برای مدل برابر 94/0 است و بیانگر میزان توزیعدهندگی متغیرهای معنادار مدل است و بیان میدارد که بهطور متوسط متغیرهای مستقل و کنترلی فرضیۀ اول پژوهش توانستهاند 94درصدِ تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. آمارۀ دوربین واتسون نیز که وجود خودهمبستگی در مدل را نشان میدهد در بازۀ مجاز 5/1تا 5/2 قرار دارد و بیانگر رفع وجود مشکل خودهمبستگی در مدل آماری فرضیۀ اول پژوهش است. با عنایت به ضریب و سطح معناداری متناظر با متغیر مالکیت متقابل نهادی که به ترتیب برابر است با (001/0) و (01/0) میتوان بیان کرد که در سطح اطمینان بیشتر از 99درصد مالکیت متقابل نهادی بر مسئولیتپذیری اجتماعی اثر مثبت و معناداری دارد؛ بنابراین، فرضیۀ اول پژوهش رد نمیشود.
جدول (3): نتایج برآورد رابطۀ رگرسیونی (1)
Table (3): Regression model (1) estimation results
|
متغیر وابسته: مسئولیتپذیری اجتماعی |
||||||
|
VIF |
احتمال آماره t |
آماره t |
خطای استاندارد |
ضریب متغیر |
نماد |
متغیر |
|
01/1 |
01/0 |
554/2 |
0007/0 |
001/0 |
ICO |
مالکیت متقابل نهادی |
|
38/1 |
523/0 |
638/0 |
002/0 |
001/0 |
MTB |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
|
06/1 |
013/0 |
472/2 |
0007/0 |
001/0 |
SIZE |
اندازۀ شرکت |
|
38/1 |
309/0 |
016/1 |
116/0 |
118/0 |
ROA |
سودآوری |
|
1/1 |
575/0 |
560/0- |
098/0 |
055/0- |
LEV |
اهرم مالی |
|
06/1 |
03/0 |
172/2 |
316/1 |
859/2 |
AD |
هزینههای بازاریابی و تبلیغات |
|
03/1 |
132/0 |
505/0 |
263/0 |
397/0 |
CASH |
وجوه نقد |
|
08/1 |
0001/0 |
128/7 |
035/0 |
249/0 |
SALE |
فروش شرکت |
|
03/1 |
012/0 |
493/2 |
007/0 |
019/0 |
PPE |
اموال، ماشینآلات و تجهیزات |
|
- |
0001/0 |
809/15- |
701/0 |
097/11 |
C |
عرض از مبدأ |
|
- |
0001/0 |
173/20 |
03/0 |
607/0 |
AR1 |
اتورگرسیو مرتبۀ اول |
|
- |
011/0 |
527/2 |
01/0 |
025/0 |
AR2 |
اتورگرسیو مرتبۀ دوم |
|
425/139 |
آماره F |
|||||
|
0001/0 |
احتمال آماره F |
|||||
|
091/2 |
دوربین-واتسون |
|||||
|
94/0 |
ضریب تعیین تعدیلشده |
|||||
جدول (4) آزمون فرضیۀ دوم پژوهش حاضر را نشان میدهد.
جدول (4): نتایج برآورد رابطۀ رگرسیونی (2)
Table (4): Regression model (2) estimation results
|
متغیر وابسته: رقابت در صنعت |
||||||
|
VIF |
احتمال آماره t |
آماره t |
خطای استاندارد |
ضریب متغیر |
نماد |
متغیر |
|
01/1 |
004/0 |
858/3- |
0008/0 |
003/0- |
ICO |
مالکیت متقابل نهادی |
|
38/1 |
072/0 |
063/2- |
001/0 |
002/0- |
MTB |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
|
06/1 |
033/0 |
573/2- |
003/0 |
009/0- |
SIZE |
اندازۀ شرکت |
|
38/1 |
008/0 |
441/3 |
038/0 |
133/0 |
ROA |
سودآوری |
|
1/1 |
489/0 |
724/0- |
077/0 |
056/0- |
LEV |
اهرم مالی |
|
06/1 |
747/0 |
333/0 |
456/0 |
151/0 |
AD |
هزینههای بازاریابی و تبلیغات |
|
03/1 |
015/0 |
056/3- |
078/0 |
238/0- |
CASH |
وجوه نقد |
|
08/1 |
146/0 |
609/1 |
011/0 |
018/0 |
SALE |
فروش شرکت |
|
03/1 |
286/0 |
141/1- |
001/0 |
001/0- |
PPE |
اموال، ماشینآلات و تجهیزات |
|
- |
0001/0 |
179/7 |
078/0 |
565/0 |
C |
عرض از مبدأ |
|
- |
002/0 |
431/4 |
108/0 |
481/0 |
AR1 |
اتورگرسیو مرتبۀ اول |
|
42/62 |
آماره F |
|||||
|
0001/0 |
احتمال آماره F |
|||||
|
099/2 |
دوربین-واتسون |
|||||
|
69/0 |
ضریب تعیین تعدیلشده |
|||||
با عنایت به سطح معناداری کمتر از 1درصد آماره فیشر، نیکویی برازش مدل رگرسیونی فرضیۀ دوم در سطح بالایی تأیید میشود. ضریب تعیین تعدیلشده برای مدل برابر 69/0 است و بیانگر میزان توزیعدهندگی متغیرهای معنادار مدل است و بیان میدارد که بهطور متوسط متغیرهای مستقل وکنترلی فرضیۀ دوم توانستهاند 69درصدِ تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. آمارۀ دوربین واتسون نیز که وجود خودهمبستگی در مدل را نشان میدهد در بازۀ مجاز 5/1تا 5/2 قرار داشته و بیانگر رفع مشکل خودهمبستگی است. با عنایت به ضریب و سطح معناداری متناظر با متغیر مالکیت متقابل نهادی که به ترتیب برابر است با (003/0-) و (004/0) میتوان بیان کرد که در سطح اطمینان بیشتر از 99درصد مالکیت متقابل نهادی بر شاخص هرفیندال_هریشمن که عکس رقابت در صنعت را نشان میدهد، اثر منفی و معناداری دارد؛ بهعبارتدیگر وجود مالکان متقابل نهادی در شرکتها موجب تقویت رقابت شده است؛ بنابراین، فرضیۀ دوم پژوهش رد نمیشود.
جدول (5) و (6) آزمون فرضیۀ سوم و نتایج آزمون سوبل را نشان میدهند.
جدول (5): نتایج برآورد رابطۀ رگرسیونی (3)
Table (5): Regression model estimation results (3)
|
متغیر وابسته: مسئولیت پذیری اجتماعی |
||||||
|
VIF |
احتمال آماره t |
آماره t |
خطای استاندارد |
ضریب متغیر |
نماد |
متغیر |
|
01/1 |
007/0 |
699/2 |
0007/0 |
0019/0 |
ICO |
مالکیت متقابل نهادی |
|
78/1 |
010/0 |
569/2- |
091/0 |
234/0- |
HHI |
رقابت در صنعت |
|
40/1 |
312/0 |
011/1 |
002/0 |
002/0 |
MTB |
نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری |
|
06/1 |
0001/0 |
949/18 |
045/0 |
866/0 |
SIZE |
اندازۀ شرکت |
|
26/1 |
513/0 |
654/0 |
117/0 |
076/0 |
ROA |
سودآوری |
|
86/1 |
936/0 |
080/0- |
098/0 |
007/0- |
LEV |
اهرم مالی |
|
06/1 |
032/0 |
145/2 |
282/1 |
751/2 |
AD |
هزینههای بازاریابی و تبلیغات |
|
03/1 |
129/0 |
517/1 |
258/0 |
392/0 |
CASH |
وجوه نقد |
|
39/1 |
0001/0 |
142/7 |
034/0 |
245/0 |
SALE |
فروش شرکت |
|
02/1 |
009/0 |
588/2 |
007/0 |
020/0 |
PPE |
اموال، ماشینآلات و تجهیزات |
|
- |
0001/0 |
126/16- |
695/0 |
21/11- |
C |
عرض از مبدأ |
|
- |
0001/0 |
366/20 |
029/0 |
608/0 |
AR1 |
اتورگرسیو مرتبۀ اول |
|
- |
013/0 |
468/2 |
009/0 |
024/0 |
AR2 |
اتورگرسیو مرتبۀ دوم |
|
042/141 |
آماره F |
|||||
|
0001/0 |
احتمال آماره F |
|||||
|
091/2 |
دوربین-واتسون |
|||||
|
95/0 |
ضریب تعیین تعدیل شده |
|||||
جدول (6): آزمون سوبل فرضیۀ سوم
Table (6): Sobel test of the third hypothesis
|
ضرایب از مدل |
مسیر میانجی |
احتمال آماره آزمون سوبل |
|||
|
|
مدل (2) و (3) |
مالکیت متقابل نهادی > رقابت در صنعت> مسئولیتپذیری اجتماعی |
032/0 |
||
با عنایت به سطح معناداری کمتر از 1درصد آماره فیشر، نیکویی برازش مدل رگرسیونی فرضیۀ سوم در سطح بالایی تأیید میشود. ضریب تعیین تعدیلشده برای مدل برابر 95/0 است و بیانگر میزان توزیعدهندگی متغیرهای معنادار مدل است و بیان میدارد که بهطور متوسط متغیرهای مستقل وکنترلی فرضیۀ سوم توانستهاند 95درصدِ تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. آمارۀ دوربین واتسون نیز که وجود خودهمبستگی در مدل را نشان میدهد، در بازۀ مجاز 5/1تا 5/2 قرار دارد و بیانگر رفع مشکل خودهمبستگی است. با عنایت به ضریب و سطح معناداری متناظر با متغیر مالکیت متقابل نهادی و شاخص عکس رقابت در صنعت که به ترتیب برابر است با (0019/0) و (007/0) برای مالکیت متقابل نهادی و (234/0-) و (01/0) برای شاخص عکس رقابت در صنعت میتوان بیان کرد که در سطح اطمینان بیشتر از 99درصد مالکیت متقابل نهادی و عکس رقابت در صنعت بر مسئولیتپذیری اجتماعی به ترتیب اثر مثبت و منفی معناداری دارند؛ بنابراین، برای بررسی فرضیۀ میانجی نتایج آزمون سوبل در جدول (6) نیز بررسی شد. نتایج آزمون سوبل در جدول (6) گواهی بر ردنشدن فرضیۀ میانجی است و بیان میدارد که حضور مالکان متقابل نهادی با تقویت رقابت در صنعت موجب تقویت فعالیتهای مسئولیتپذیری اجتماعی نیز میشود.
نتیجهگیری و پیشنهادها
این پژوهش تلاش کرد تا نقش میانجی رقابت در صنعت را در رابطۀ بین مالکیت متقابل نهادی و مسئولیتپذیری اجتماعی روشن سازد. مالکیت متقابل نهادی بهعنوان نوعی از سرمایهگذاری که موجب میشود سرمایهگذار در چند شرکت همصنعت سهام داشته باشد، اثرات پیچیده و بحثبرانگیزی بر استراتژیهای شرکتها دارد. این اثرات میتوانند مثبت و نیز منفی باشند و ازطریق تأثیرگذاری بر رقابت در صنعت، به رفتارهای مسئولیتپذیرانه یا ضدرقابتی منجر شوند.
بهطور خاص، پژوهشهای کانگ و همکاران (2018) و گائو و همکاران (2019) نشان دادهاند که سرمایهگذاران نهادی با دسترسی به اطلاعات گسترده و بینش عمیقتر از فرایندهای مدیریتی، قادر به نظارت مؤثرتر بر شرکتها و تشویق آنها به رفتارهای مسئولیتپذیرانه هستند. مالکان متقابل نهادی میتوانند شرکتها را به سمت پیادهسازی راهبردهایی سوق دهند که علاوهبر بهبود تصویر شرکت در میان ذینفعان، تعهدات اجتماعی شرکت را تقویت کنند. این مالکان با بهرهگیری از تجربیات و دانش خاص خود، قادرند تا شرکتها را به اقدامات اجتماعی مؤثرتری هدایت کنند که به بهبود عملکرد اجتماعی و زیستمحیطی آنها منجر شود. ازسوی دیگر، دیدگاههای مخالف نیز مطرح هستند؛ برای مثال، آذر و همکاران (2018) استدلال میکنند که مالکان متقابل نهادی، در مواردی که تمرکز بر منافع کوتاهمدت دارند، ممکن است بهجای افزایش تعهدات اجتماعی، بر سودآوری سریع و اقدامات ضدرقابتی تأکید کنند. این امر نشاندهندۀ پارادوکس مالکیت متقابل نهادی و اهمیت بررسی شرایطی است که در آن، این نوع مالکیت میتواند به بهبود یا تضعیف رفتارهای مسئولیتپذیرانه منجر شود. نتایج فرضیۀ اول پژوهش همراستا با ادبیات پژوهشی نشان داد که مالکیت متقابل نهادی تأثیر مثبت و معناداری بر مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها دارد و از دیدگاه نظریهپردازانی حمایت میکند که بر نقش نظارتی و کنترلی مالکان متقابل نهادی تأکید داشتند.
در راستای فرضیۀ دوم، ادبیات پژوهشی بیان داشت که مالکان متقابل نهادی، ازطریق اتحادهای راهبردی و همافزایی دانش بین شرکتهای همصنعت، میتوانند زمینۀ لازم را برای کاهش هزینهها و بهبود رقابتپذیری فراهم کنند. درمقابل، دیدگاههایی نیز وجود داشت که نشان میدهد این نوع مالکیت ممکن است باعث کاهش نظارت فعال و حتی تبانی در میان شرکتهای همصنعت شود؛ زیرا سرمایهگذاران نهادی، بهدلیل گستردگی سبد سهام خود و محدودیت زمانی ممکن است نتوانند بر رفتارهای مدیریتی بهصورت کارآمد نظارت کنند. نتایج آزمون فرضیۀ دوم نشان داد که مالکیت متقابل نهادی تأثیر منفی و معناداری بر شاخص هرفیندال_هریشمن، که معکوس رقابت در صنعت را نشان میدهد، دارد؛ این بدان معناست که مالکان متقابل نهادی، با افزایش رقابت در صنعت، به بهبود شرایط بازار کمک میکنند. این یافته با پژوهش اشمالز (Schmalz, 2018) همخوانی دارد که نشان داد مالکان متقابل نهادی میتوانند راهبردهای هزینه-محور را اتخاذ کنند و شرکتها را به سمت بهرهوریِ بیشتر سوق دهند.
درنهایت نتایج فرضیۀ سوم نشان داد که مالکیت متقابل نهادی و شاخص عکس رقابت در صنعت به ترتیب تأثیر مثبت و منفی معناداری بر مسئولیتپذیری اجتماعی دارند. آزمون سوبل نیز با تأیید این نتایج نشان داد که رقابت در صنعت بهعنوان متغیر میانجی نقش مؤثری در این رابطه ایفا میکند. این یافته براساس مبانی نظری نشان میدهد که رقابت در صنعت میتواند بهعنوان متغیر میانجی، اثر مالکیت متقابل نهادی بر مسئولیتپذیری اجتماعی را تقویت کند؛ بهعبارتدیگر، زمانی که شرکتها در محیطی با رقابت شدید فعالیت میکنند، مالکان متقابل نهادی میتوانند شرکتها را ترغیب کنند تا برای حفظ مزیت رقابتی، تعهدات اجتماعی خود را افزایش دهند. این رویکرد، همسو با پژوهشهای کانگ و همکاران (2018) و گائو و همکاران (2019)، اهمیت بهرهگیری از رقابت را بهعنوان ابزاری برای بهبود مسئولیتپذیری اجتماعی برجسته میکند.
بهعنوان نتیجهگیری کلی، مالکان متقابل نهادی که در چندین شرکت همصنعت سهام دارند، میتوانند با استفاده از دسترسی به اطلاعات و دانش گسترده، فشارهای رقابتی را به فرصتهایی برای بهبود تعهدات اجتماعی و زیستمحیطی تبدیل کنند. مالکیت متقابل نهادی میتواند اهرمی مؤثر برای مقابله با اقدامات ضدرقابتی و تقویت رقابتپذیری شرکتها باشد. این امر نشان میدهد که در محیطهای رقابتی بالا، شرکتها مجبور به اتخاذ راهبردهای پایدار و اجتماعیتر هستند تا بتوانند در بازار رقابتی به موفقیت دست یابند و تصویر مثبتتری از خود ارائه دهند؛ بنابراین، این نتایج تأکید میکنند که مالکیت متقابل نهادی نقش کلیدی در افزایش رقابت و تقویت تعهدات اجتماعی شرکتها دارد.
براساس نتایج بهدستآمده تأکید میشود که مدیران و اعضای هیئتمدیره به اهمیت حضور مالکان متقابل نهادی در شرکتهای خود پی ببرند و از این حضور بهعنوان فرصتی برای بهبود نظارت و افزایش تعهدات اجتماعی استفاده کنند. تقویت ارتباطات با سرمایهگذاران متقابل نهادی و بهرهبرداری از مزایای اطلاعاتی آنها میتواند منجر به بهبود عملکرد اجتماعی و زیستمحیطی شرکت شود. با این رویکرد، شرکتها میتوانند ضمن بهرهبرداری از اثرات مثبت مالکیت متقابل نهادی، تصویر مثبتی از خود در میان ذینفعان ایجاد کنند.
پژوهشگران میتوانند مطالعات بیشتری در زمینۀ تأثیر مالکیت متقابل نهادی بر ابعاد مختلف عملکرد شرکت انجام دهند. بهویژه، بررسی اثرات این نوع مالکیت بر مسائل مرتبط با گزارشگری مالی مانند تجدید ارائۀ صورتهای مالی، کنترلهای داخلی و مدیریت سود میتواند به درک بهتری از پیچیدگیهای این رابطه منجر شود. پیشنهاد میشود که پژوهشگران اثرات تعدیلکنندۀ عواملی نظیر کیفیت حاکمیت شرکتی، پایداری و کیفیت حسابرسی را در این روابط بررسی کنند. این مطالعات میتوانند افقهای جدیدی را برای بهبود سیاستهای حاکمیتی و مالی شرکتها باز کنند.
[1]. Economies of scale and knowledge acquisition
[2]. Ordinary Least Squares
[3] Sobel
[4]. Institutional Cross-Ownership
[5]. Property, Plant, and Equipment
[6]. Return On Assets
[7]. Market value to Book value
[8]. Leverage
)