مروری نظام‌مند بر ادبیات تأمین مالی خرد (رویکرد مبتنی‌بر چارچوب ADO-TCM)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه مدیریت بازرگانی ، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی ، اردبیل، ایران

2 استاد، گروه مدیریت بازرگانی ، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی ، اردبیل، ایران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد، مدیریت بازرگانی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

10.22108/amf.2024.142389.1907

چکیده

به تأمین مالی خرد به‌عنوان یک رویکردی تحول‌آفرین در عرصۀ توسعۀ اقتصادی و اجتماعی به‌ویژه در جوامع کم‌درآمد و فقیر، به طور فزاینده‌ای توجه شده است. هدف اصلی پژوهش حاضر مرور نظام‌مند ادبیات تأمین مالی خرد با رویکرد مبتنی‌بر چارچوب ADO-TCM است که با استفاده از روش فراترکیب چارچوبی ارائه می‎‌دهد که این چارچوب، ساختار مقالات را ازجمله پیشینیان، تصمیمات، پیامدهای پژوهشی (ADO)، نظریه‌های استفاده‌شده، زمینۀ مطالعاتی و روش‌های پژوهشی (TCM) بررسی عمیق می‌کند؛ در این راستا، با جست‌وجوی گسترده در پایگاه‌های علمی معتبر، 50 مقالۀ پراستناد مرتبط با تأمین مالی خرد انتخاب و به طور عمیق تحلیل محتوایی شدند و سازه‌های مربوط با استفاده از استراتژی کدگذاری باز و محوری استخراج شد؛ بنابراین، هفت دستۀ پیشینیان، هشت نوع تصمیم پژوهشی و شش پیامد اصلی شناسایی شدند؛ علاوه‌براین، پژوهش حاضر ۱۴ نظریه، 7 زمینۀ مطالعاتی و 3 روش پژوهشی مرتبط با تأمین مالی خرد را شناسایی کرده است و درنتیجه مرور خلأهای موجود در پژوهش فعلی را برجسته کرده و زمینه‌های پژوهشی آینده را برای بهبود راهبردهای تأمین مالی خرد و افزایش تأثیر آن پیشنهاد می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Systematic Review of the Microfinance Literature: An ADO-TCM Framework Approach

نویسندگان [English]

  • Bahman Khodapanah 1
  • Mohammad Bashokouh Ajirlou 2
  • Fariba Mesri 3
1 Assistant Professor, Department of Business Management, Faculty of Social Sciences, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
2 Professor, Department of Business Management, Faculty of Social Sciences, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
3 M.A. Student, Department of Business Management, Faculty of Social Sciences, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Microfinance, recognized as a transformative approach in economic and social development, particularly within low-income communities, has garnered increasing attention. The primary objective of this study is to conduct a systematic review of microfinance literature utilizing a framework-based approach grounded in the ADO-TCM model, which employs the meta-synthesis approach. This framework provides an in-depth analysis of the structure of relevant studies, encompassing predecessors, research decisions, research outcomes (ADO), utilized theories, study contexts, and research methods (TCM). An extensive search in reputable scientific databases yielded 50 highly cited articles related to microfinance, which were then subjected to in-depth content analysis. Relevant constructs were extracted using open and axial coding strategies, leading to the identification of seven categories of predecessors, eight types of research decisions, and six primary outcomes. Furthermore, this study identified 14 theories, seven study contexts, and three research methods pertinent to microfinance. Consequently, the study highlights existing gaps in current research and suggests future research areas to enhance microfinance strategies and increase their impact.
Keywords: Economic development, Microfinance, Meta-synthesis, ADO-TCM framework
 
Introduction
In the era of globalization and technological advancement, understanding the landscape of microfinance is essential. Microfinance involves the provision of financial services to low-income and impoverished individuals, playing a crucial role in fostering inclusive growth and development within a country. By offering financial opportunities to underserved segments of society, microfinance enhances economic participation and contributes to overall economic growth (Judijanto et al., 2024; Beg et al., 2024; Pimpale, 2012). By providing access to credit and financial tools, microfinance empowers individuals to improve their standard of living and escape poverty (Palmkvist & Lin, 2015). The global expansion of microfinance across more than 120 countries, bolstered by the support of multinational institutions and governments, underscores its significance in promoting economic and social empowerment (Hossain et al., 2024; Pattnaik et al., 2024). Given the importance of microfinance and the expanding body of research in this area, the primary objective of this study is to conduct a systematic review of the microfinance literature using the integrated theoretical framework of ADO-TCM. In this context, the research questions are as follows: 1) What research areas have been explored in prior microfinance studies? 2) What theories have been applied in the existing microfinance research? 3) What research methods have been employed in previous studies? 4) What key antecedents influence microfinance? 5) What decisions derived from these antecedents shape microfinance outcomes? 6) What outcomes result from these decisions?
 
Materials & Methods
Meta-synthesis is a research method within the broader category of research synthesis. Bench and Day (2010) define research synthesis as encompassing four main components: (1) Meta-theory: analysis of the theories used in previous studies; (2) Meta-method: analysis of the methodologies employed in those studies; (3) Meta-synthesis: qualitative analysis of the findings from past studies; and (4) Meta-analysis: quantitative analysis of study findings. Meta-synthesis involves systematically examining data and findings extracted from related qualitative studies. The sample for a meta-synthesis is drawn from selected qualitative studies based on their relevance to the research question (Walsh & Downe, 2005). It is important to note that meta-synthesis does not entail a comprehensive review of the qualitative literature on a topic, nor does it involve the analysis of primary or secondary data from selected studies. Instead, it focuses on analyzing and synthesizing the findings of these studies. In essence, meta-synthesis integrates the interpretations of primary data from the selected research. This approach is particularly suited for qualitative studies that may not be grounded in broad theoretical frameworks; rather than simply summarizing findings, it offers an interpretive synthesis (Zimmer, 2006; Sandelowski & Barroso, 2007). The methodology employed in this study follows the seven-step process outlined by Sandelowski and Barroso (2007) for meta-synthesis, which has been applied to examine the ADO-TCM framework within the field of microfinance. This framework thoroughly investigates the structure of past studies, including antecedents, decisions, outcomes (ADO), theories used, research contexts, and methodologies (TCM).
 
Findings
Using the meta-synthesis approach and the seven-step method outlined by Sandelowski and Barroso (2007), this study conducted an extensive search in reputable academic databases, resulting in the selection of 50 highly cited studies related to microfinance. These studies were thoroughly content-analyzed to extract relevant constructs. Consequently, the study identified seven categories of antecedents: (1) Performance and efficiency, (2) Social and economic factors, (3) Policy and regulations, (4) Resources and financing, (5) Advancements, (6) Financial risks and challenges, and (7) International factors. Additionally, eight types of research decisions were identified: (1) Potential behaviors, (2) Small businesses, (3) Gender-based entrepreneurship, (4) Social entrepreneurship, (5) Individual entrepreneurship, (6) Women's entrepreneurship, (7) Collaborative and collective entrepreneurship, and (8) Creation of shared value. The study also identified six primary outcomes: (1) Sustainable and resilient economic development, (2) Self-sufficiency, (3) Improved living conditions and poverty reduction, (4) Social interactions, (5) Entrepreneurial ecosystem development, and (6) Enhanced business environment. Furthermore, the present studies identified 14 theories, including Institutional Theory, Supply and Demand Theory, State Capacity Theory, Market Segmentation Theory, Glass Ceiling Theory, Life Cycle Theory, Motivation-Profit Theory, Virtuous Spiral Theory, Capability Theory, Resilience-Asset Theory, Hybrid Organizations Theory, Behavioral Economics Theory, Resource-Based Theory, and Agency Theory. The focus areas of the research included countries such as Bangladesh, India, China, Eastern Europe, Central Asia, Africa, Latin America, and other regions in Asia (excluding India and Bangladesh). The research approaches employed were quantitative, qualitative, and mixed methods, utilizing both cross-sectional and longitudinal time frames.
 
Discussion & Conclusion.
The primary objective of this study is to conduct a systematic review of the microfinance literature through the ADO-TCM framework. As one of the first comprehensive studies in this field, it systematically examines the factors influencing microfinance and categorizes them into constructs such as antecedents, decisions, outcomes, methods, contexts, and theories. Previous research indicates that microfinance has had significant positive impacts on poverty reduction, women's empowerment, and entrepreneurial growth, particularly in developing countries, since the 1970s. However, the success and sustainability of these programs depend on factors such as socio-economic contexts and the regulatory environment. Moreover, prior studies have shown that while microfinance can provide vital financial resources to disadvantaged populations, its effectiveness relies on various factors, including financial literacy and education. This study highlights the financial challenges associated with microfinance, such as risk management and the need for continuous innovation to meet the evolving demands of clients. Additionally, it identifies several key gaps in the academic literature, including the overemphasis of previous research on specific countries such as those in Africa, China, India, and Bangladesh, as well as the lack of comparative studies across different geographic regions. This underscores the need for further research on microfinance in developed countries and the exploration of cultural impacts on its adoption and effectiveness. Ultimately, future studies should aim to address these gaps, evaluate the long-term impacts of microfinance, and explore innovative models that enhance its scalability and sustainability.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Economic development
  • Microfinance
  • Meta-synthesis
  • ADO-TCM framework

مقدمه

باتوجه‌‌به جهانی‌شدن و پیشرفت‌های فناورانه، درک چشم‌انداز تأمین مالی خرد[1] ضروری شده است. تأمین مالی خرد به ارائۀ خدمات مالی به افراد فقیر و با درآمد پایین اشاره دارد و برای رشد و توسعۀ جامع یک کشور بسیار حیاتی است؛ زیرا ارائۀ خدمات مالی به اعضای محروم و کم‌درآمد جامعه باعث نفوذ گسترده‌تر خدمات مالی در اقتصاد می‌شود و درنتیجه به رشد کمک می‌کند (Judijanto et al., 2024; Beg et al., 2024; Pimpale, 2012). افراد فقیر خواستار صدقه نیستند؛ آنها به دنبال دسترسی و فرصت هستند. تأمین مالی خرد فقرا را قادر می‌سازد تا در تصمیم‌گیری‌ها شرکت کنند و بر زندگی خود کنترل داشته باشند. ارائۀ خدماتی که روحیۀ کارآفرینی افراد فقیر را تحریک کند، برای ریشه‌کن کردن فقر حیاتی است. به طور سنتی، فقرا به‌عنوان افراد «پرریسک» در نظر گرفته می‌شوند و ازسوی مؤسساتی مانند بانک‌ها، صندوق‌های مشترک و شرکت‌های کارت اعتباری به‌خوبی خدمات‌رسانی نمی‌شوند. یکی از اهداف اصلی تأمین مالی خرد، کاهش فقر است؛ به‌طوری‌که رابرت کریستن[2] از بنیاد گیتس [3]بیان کرده است: «دنیایی را بسازیم که در آن تعداد بیشتری از خانوارهای فقیر و نزدیک به فقر بتوانند به طور مداوم به مجموعه‌ای گسترده و باکیفیت از خدمات مالی دسترسی داشته باشند؛ خدماتی که شامل اعتبار، پس‌انداز، بیمه و انتقال وجه می‌شود.» (Watkins, 2018; Pimpale, 2012).

 تأمین مالی خرد تنها برای سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اقتصادی استفاده نمی‌شود، بلکه به تأمین هزینه‌های بهداشتی، آموزش و مصرف خانوار و کاهش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌ها نیز اختصاص دارد. دسترسی به خدمات مالی پتانسیل این را دارد که به افراد فقیر کمک کند تا وضعیت بهداشت و تغذیه خود را بهبود بخشند، دارایی‌ها و درآمد خانوار را افزایش دهند و برای آیندۀ خود برنامه‌ریزی کنند (Palmkvist & Lin, 2015). تأثیرات مثبت تأمین مالی خرد منجر به گسترش آن ‌در بیش از 120 کشور شده و با کمک‌های مالی دولت‌ها و بانک‌های توسعۀ چندملیتی مانند بانک توسعۀ آفریقا و بانک جهانی تقویت شده است؛ این نوآوری مالی به میلیاردها نفر در سراسر جهان دسترسی به تأمین مالی می‌دهد و اقتصاد جهانی را متحول کرده است (Hossain et al., 2024; Pattnaik et al., 2024).

اگر افراد جامعه را به فقیر، متوسط و مرفه دسته‌بندی کنیم، گروه هدف تأمین مالی خرد شامل افراد مرفه نمی‌شود. این اعتبارات برای سه دستۀ دیگر است: دستۀ اول کسانی هستند که توان بازپرداخت اصل اعتبارات را ندارند؛ دستۀ دوم کسانی هستند که قادر به بازپرداخت اصل اعتبارات هستند، اما نمی‌توانند سود آن را بپردازند؛ دستۀ سوم شامل کسانی می‌شود که توانایی بازپرداخت اصل و سود اعتبارات را دارند، اما وثیقۀ مناسب ندارند. این دسته شامل فقرای فعال اقتصادی و قشر متوسط است؛ بنابراین، تأمین مالی خرد عمدتاً برای دسته‌های دوم و سوم است (Shahidinasab, 2016)؛ ازجمله بازنشستگان، افراد آواره، کارگران اخراج‌شده، کشاورزان کوچک، کارآفرینان خرد و زنان هستند که ارائۀ دسترسی به وام‌های خرد به زنان می‌تواند استقلال اقتصادی آنها و قدرت تصمیم‌گیری در خانواده و جامعه‌شان را بهبود بخشد؛ علاوه‌براین، وام‌گیرندگان تأمین مالی خرد عمدتاً خوداشتغال، کارآفرینان خانگی هستند که دارای منابع درآمد ناپایدار هستند و به دو گروه روستایی و شهری تقسیم می‌شوند Ferraro & Arena, 2024; Pattnaik et al., 2024)).

براساس گزارش وضعیت تأمین مالی خرد[4] در سال 2019، بیش از 139 میلیون مشتری کم‌درآمد و محروم حدود 124 میلیارد دلار وام دریافت کرده‌اند. تأمین مالی خرد یکی از راه‌های دستیابی به شمول مالی است؛ به‌عبارت‌دیگر، شمول مالی هدف است، درحالی‌که تأمین مالی خرد روشی برای دستیابی به آن هدف است و امکان تسهیل مصرف را فراهم می‌کند؛ به‌گونه‌ای که فقرا می‌توانند در زمان نیاز مبالغ کوچک وام بگیرند و آن را در زمان دریافت درآمد بازپرداخت و بدین ترتیب نوسانات اقتصادی را جبران کنند (Danaan, 2018; Ferraro & Arena, 2024). مدل گرامین بانک[5]، توسعه‌یافته توسط محمد یونس[6] در دهۀ 1990 به‌خوبی شناخته شد و به کاهش فقر و توانمندسازی زنان کم‌درآمد کمک کرد. بانک گرامین در طول 20 سال گذشته بیش از 5/6 میلیون دلار وام تأیید کرده و همواره درصد بازپرداخت وام‌های خود را بالای 98درصد نگه داشته است. این وام‌ها بدون نیاز به وثیقه تأیید شدند. برنامه‌های تأمین مالی خرد و قابلیت آن برای مبارزه با نابرابری‌های اجتماعی و مالی، حوزه‌های پژوهشی روبه‌رشدی هستند (Beg et al., 2024).

بنابراین باتوجه‌به اهمیت تأمین مالی خرد و گسترش پیشینۀ پژوهشی در این حوزه، هدف اصلی پژوهش حاضر مروری نظام‌مند بر ادبیات تأمین مالی خرد با استفاده از چارچوب نظری یکپارچه ADO-TCM است. این چارچوب ترکیبی است از چارچوب ADO (پیشینیان، تصمیمات و نتایج)[7] که پائول و بنیتو (Paul & Benito, 2018) ارائه کرده‌اند و چارچوب TCM (نظریه، زمینه، روش)[8] که پائول و همکاران (Paul et al., 2017) پیشنهاد داده‌اند. در این پژوهش با استفاده از روش مرور سیستماتیک و با کمک چارچوب ADO-TCM حوزۀ مالی مرور و هدایت و به سؤالات پژوهش پاسخ داده شد. سؤالات پژوهش مدنظر به این صورت مطرح شدند: 1- چه زمینه‌های پژوهشی در مطالعات قبلی تأمین مالی خرد بررسی شده‌اند؟ 2- چه نظریه‌هایی در پژوهش‌های قبلی تأمین مالی خرد به کار رفته‌اند؟ 3- چه روش‌های پژوهشی در مطالعات قبلی استفاده شده‌اند؟ 4- پیشینیان تأثیرگذار بر تأمین مالی خرد کدام‌اند؟ 5- چه تصمیماتی از پیشینیان شناسایی‌شده در تأمین مالی خرد نشئت می‌گیرند؟ 6- چه پیامدهایی از این تصمیمات حاصل می‌شوند؟. با پرداختن به این سؤالات، این مطالعه دیدگاهی جامع و نظام‌مند از دانش موجود دربارۀ تأمین مالی خرد ارائه داده و شکاف‌هایی را شناسایی کرده است که نیاز به بررسی بیشتر دارند. همان‌طورکه پژوهشگرانی مانند هالند و هیوستون (Hulland & Houston, 2020) و پائول و کریادو (Paul & Criado, 2020) اشاره کرده‌اند، مرورهای نظام‌مند برای ترکیب و پیشبرد دانش، شناسایی شکاف‌ها و ناهماهنگی‌های دانش و پیشنهاد مسیرهای پژوهشی آینده ضروری هستند. سازماندهی ساختار مقاله بدین شرح است که در بخش دوم مبانی نظری بررسی شد، در بخش سوم روش پژوهش دربارۀ آن بحث شد، در بخش چهارم یافته‌ها بررسی شدند و نهایتاً در بخش پنجم نتیجه‌گیری شده و پیشنهاداتی از منظر سیاستی و مطالعاتی ارائه شد.

 مبانی نظری

در ادبیات، تعاریف متنوعی از تأمین مالی خرد وجود دارد. بومن (1990) تأمین مالی خرد را به‌عنوان «کوچک، کوتاه و بدون وثیقه» توصیف می‌کند. او اشاره می‌کند که بسیاری از شیوه‌های کنونی میکروفاینانس درواقع از معاملات اعتباری متقابل مبتنی‌بر جامعه ناشی می‌شوند که براساس اعتماد و وام‌گیری و بازپرداخت بدون وثیقه بوده‌اند (Bouman, 1990 cited in Fernando, 2004). اورتو (1999) تأمین مالی خرد را به سادگی به‌عنوان ارائۀ خدمات مالی به افراد خوداشتغال فقیر و بسیار فقیر تعریف می‌کند (Oreto, 1999 cited in Nkungwana, 2020). بانک توسعۀ آسیایی (2000) تأمین مالی خرد را به‌عنوان ارائۀ گستره‌ای از خدمات مانند پس‌انداز، سپرده‌گذاری، وام، خدمات پرداخت، انتقال پول و بیمه به خانوارهای فقیر و کم‌درآمد و شرکت‌های خرد آنها تعریف می‌کند. این تعریف از تأمین مالی خرد به افراد زیر خط فقر محدود نمی‌شود، بلکه شامل خانوارهای کم‌درآمد نیز می‌شود (Asian Development Bank, 2000 cited in Kumar et al., 2015).

پارکر و همکاران (2000) تأمین مالی خرد را به‌عنوان ارائۀ وام‌های کوچک (که «اعتبار خرد[9]» نامیده می‌شود) یا خدمات پس‌انداز برای افرادی تعریف می‌کنند که از سیستم بانکی رسمی محروم هستند (Parker et al., 2000 cited in Hailu, 2023)؛ به همین ترتیب، شراینر و کولومبت تأمین مالی خرد را «تلاش برای بهبود دسترسی به سپرده‌های کوچک و وام‌های کوچک برای خانوارهای فقیر که توسط بانک‌ها نادیده گرفته می‌شوند» تعریف می‌کنند (Schreiner & Colombet, 2001). از سوی دیگر، رابینسون (2001) یکی از جامع‌ترین تعاریف تأمین مالی خرد را ارائه می‌دهد و آن را به‌عنوان خدمات مالی کوچک‌مقیاس برای اعتبار و سپرده‌ها تعریف می‌کند که به این افراد ارائه می‌شود: کشاورزی، ماهیگیری یا دامداری می‌کنند؛ بنگاه‌های کوچک یا خردی را اداره می‌کنند که کالاها را تولید، بازیافت، تعمیر یا معامله می‌کنند؛ خدمات ارائه می‌دهند؛ برای دستمزد یا کمیسیون کار می‌کنند؛ از اجاره‌دادن مقادیر کمی زمین، وسایل نقلیه، حیوانات بارکش یا ماشین‌آلات و ابزارها درآمد کسب می‌کنند و دیگر افراد یا گروه‌های محلی در کشورهای درحال‌توسعه در مناطق روستایی و شهری (Robinson, 2001 cited in Nkungwana, 2020).

سازمان ملل متحد (2005) تأمین مالی خرد را به‌عنوان وام‌ها، پس‌اندازها، بیمه‌ها، خدمات انتقال، وام‌های خرد و دیگر محصولات مالی هدفمند برای مشتریان با درآمد پایین تعریف می‌کند (Nkungwana, 2020; United Nations, 2005 cited in Hailu, 2023 ). درمجموع، تمرکز اصلی این تعاریف بر ارائۀ خدمات مالی کوچک و متنوع به افراد فقیر و کم‌درآمد، توانمندسازی اقتصادی و بهبود استاندارد زندگی آنها و استفاده از روش‌های مختلف تأمین مالی خرد برای دستیابی به این اهداف است.

تاریخچۀ تأمین مالی خرد را می‌توان تا اواسط دهۀ 1800 ردیابی کرد؛ زمانی که نظریه‌پرداز لیساندر اسپونر[10] دربارۀ فواید اعتبارهای کوچک برای کارآفرینان و کشاورزان به‌عنوان راهی برای خارج‌کردن مردم از فقر می‌نوشت. فردریش ویلهلم رایفایزن[11]، به ‌طور مستقل از اسپونر اولین بانک‌های تعاونی قرض‌الحسنه را برای حمایت از کشاورزان در مناطق روستایی آلمان تأسیس کرد؛ بااین‌حال استفادۀ مدرن از اصطلاح «تأمین مالی خرد» ریشه در دهۀ 1970 دارد (Kannan & Panneerselvam, 2013) و این ایده بیشتر با محمد یونس، اقتصاددانی مرتبط است که در اوایل دهۀ ۱۹۷۰ میلادی در بنگلادش استاد بود. او در میان قحطی‌ای که سراسر کشور را فراگرفته بود، شروع به ترویج مفهوم میکروفاینانس کرد و به خانواده‌های فقیر در شهرهای اطراف وام‌های کوچک اعطا می‌کرد تا چرخۀ فقر را بشکند. این آزمایش موفقیت چشمگیری داشت. یونس بازپرداخت به‌موقع و تغییرات چشمگیری را در کیفیت زندگی وام‌گیرندگان مشاهده کرد (Jafar et al., 2016).

محمد یونس مدلی به نام مدل گرامین ارائه و براساس آن، بانک گرامین را تأسیس کرد. برای تمرکز بر فقیرترین افراد، این بانک فقط به خانوارهایی وام می‌داد که حداقل نیم هکتار زمین داشتند. نرخ‌های بازپرداخت زیاد نگه داشته شد و بانک فعالیت‌های خود را به سایر مناطق کشور گسترش داد. در کمتر از ده سال، این بانک به‌طور مستقل از دولت عمل کرد و بنیان‌گذاران و هزینه‌های تبلیغاتی برای بازپرداخت ۹۸درصدی وام‌ها تأمین شدند. در سال ۲۰۰۶ یونس جایزۀ صلح نوبل را دریافت کرد. موفقیت بانک گرامین بی‌توجه نماند. مؤسساتی که این مدل را کپی کرده بودند، تقریباً در تمام مناطق جهان ظهور کردند. بین سال‌های ۱۹۹۷ و ۲۰۰۲ تعداد کل مؤسسات مالی کوچک از ۶۱۸ به ۲۵۷۲ افزایش یافت. این مؤسسات حدود ۶۵ میلیون مشتری را در بر می‌گرفتند که در سال ۱۹۹۷ تعدادشان 5/13 میلیون بود و رشد سالانۀ ۳۵درصدی داشتند (Jafar et al., 2016). در همین دوره، ورود انواع مختلف مؤسسات مالی، ازجمله بانک‌های تجاری، بانک‌های مالی خرد و بانک‌های اسلامی، ساختار صنعت مالی را تغییر دادند. این دسته‌بندی‌های مختلف بانک‌ها با ارائۀ مجموعه‌ای از محصولات مالی با ریسک‌ها و ساختارهای قیمت‌گذاری متفاوت، هزینه‌های جست‌وجو و تراکنش را کاهش می‌دهند. در ابتدا، بانک‌های تجاری تنها بازیگران فعال نه‌تنها در بازارهای مالی توسعه‌یافته، بلکه در بیشتر کشورهای درحال‌توسعه بودند. با ورود مؤسسات مالی خرد در اوایل دهۀ 1970 و رشد مداوم آنها در طول سال‌ها، کل چشم‌انداز بازارهای مالی در سراسر جهان تغییر کرده است (Gatto & Sadik-Zada, 2022). شکل (1) جدول زمانی رویدادهای تأمین مالی خرد را نشان می‌دهد.

 

بانک گرامین، سازمان غیردولتی  MFI(بنگلادش)

سازمان غیردولتی  Acleda  به‌عنوان ارائه‌دهندۀ تأمین مالی خرد ثبت می‌شود. (کامبوج(

کیوا (پلتفرم وام‌دهی نظیر به نظیر بین‌المللی مستقر در ایالات متحده)

بلو اورچارد: نخستین مدیر تجاری سرمایه‌گذاری بدهی مالی خرد جهانی

(ابتکار سازمان ملل)

کمیتۀ پیشرفت روستایی بنگلادش (Brac) بنگلادش

سازمان غیردولتی  Accion  برنامۀ اعتباردهی خرد خود را آغاز می‌کند (برزیل)

بانک رایات اندونزی (BRI)  بخش تأمین مالی خرد انتفاعی خود را با نام Unit- Desa ایجاد می‌کند.

بانک جهانی گروه مشورتی برای کمک به فقرا (CGAP)  را ایجاد کرد.

شبکۀ مالی خرد اروپایی (فرانسه)

تاسیس مرکز تفکر برای گنجایش مالی (CFI) توسط اکسیون

بنیاد انتفاعی گرامین اسکاتلند

گرامین آمریکا (نهاد مالی و سازمان غیردولتی)

ایجاد 20  شرکت جهانی برای شمول مالی توسط اجلاس سران

 

بنیاد گرامین اسکاتلند منحل شد.

بانک اکویتی محدود انتفاعی

(کنیا)

 

نهاد مالی پرودم

سازمان غیردولتی بولیوی

 

کامپارتاموس،

نهاد مالی خرد (مکزیک)

1973

1982

1984

1986

1990

1992

1995

2001

2003

2004

2008

2010

2011

2018

1972

شکل (1).جدول زمانی رویدادهای تأمین مالی خرد (باجده و همکاران، 2022)

Figure (1). Timeline of Microfinance Events (Bajde et al., 2022)

 

اعتبارخرد

برنامههای سلامت

وام مسکن

توسعۀ فناوری/کسب‌وکار

توسعۀ کشاورزی

تسکین فاجعه (disaster relief)

ابزارهای عملکردی

فرصت اقتصادی

ارتقای جایگاه زنان

سلامت

مسکن مناسب

تغذیۀ مناسب

تأثیرکم فجایع طبیعی

نقاط اهرمی

فقر

شکل (2). مدل گرامین بانک (جعفر و همکاران،2016 )

Figure (2). Grameen Bank Model (Jafar et al., 2016)

شکل (2) مدل مفهومی را نشان می‌دهد که بانک گرامین درحال‌حاضر به‌کار بسته است. ابزارهای عملکردی گوناگونی مانند توسعۀ کسب‌وکار و برنامه‌های سلامت استفاده می‌شوند تا عوامل مؤثر را بر فقر تعدیل کنند؛ برای مثال وام مسکن باعث بهبود وضعیت مسکن می‌شود که خود موجب کاهش فقر می‌شود.

حال سؤال این است که این برنامه‌ها چگونه به افراد بی‌سوادی وام می‌دهند که وثیقۀ بانکی، ضامن و نیز دیگر ویژگی‌های لازم برای گرفتن وام را ندارند؟ طبیعتاً باید ریسک پرداخت‌نکردن اقساط چنین وام‌هایی به نحو مناسبی مدیریت شود. چهار خصوصیت بارز در مواجهه با این ریسک درگرامین بانک، عبارت‌اند از: 1- قرض‎‌دادن پول به گروه‌های کوچک به‌جای افراد؛ 2- هدف‌گذاری برای پرداخت بخش عمدۀ وام‌ها به زنان؛ 3- پیشنهاد اعطای وام درسطوح مختلف؛ 4- پیشنهاد نرخ بهره‌ای بالاتر از نرخ بهره رایج (Khandker & Samad, 2018).

 

کاهش فقر

بانکداری تجاری

تأمین مالی خرد

تأمین مالی خرد

تأمین مالی خرد تجاری‌شده

بانکداری تجاری

منطق‌های دوگانه مکمل یکدیگر هستند. فعالیت‌های تأمین مالی خرد ازطریق هر دو منطق بانکداری و توسعه مشروعیت می‌یابند.

 

کاهش فقر ازطریق ترکیب با منطق‌های بانکداری مجدداً مشروعیت می‌یابد و به شکل تأمین مالی خرد درمی‌آید.

استفاده از منطق‌های بانکداری برای نشان‌دادن موفقیت در اهداف توسعه به یک رویۀ مرسوم تبدیل شده است. معیارهای اجتماعی نادیده گرفته می‌شوند.

مالی‌سازی موجب افزایش مشروعیت رویه‌های مرتبط با بانک‌های تجاری می‌شود و این بانک‌ها جایگاه مرکزی‌تری در این حوزه پیدا می‌کنند.

تعهد به منطق‌های بانکداری دامنۀ کاربرد آنها را گسترش می‌دهد.

منطق بانکی

منطق توسعه

فعالان تأمین مالی خرد در پاسخ به انتقادات مربوط به نتایج کاهش فقر دچار مشکل می‌شوند. منطق توسعه تأثیر خود را از دست می‌دهد.

مرحله1

مرحله2

مرحله3

شکل (3). استدلال‎‌های توسعه و بانکداری در تکامل تأمین مالی خرد (کنت و دسین، 2013)

Figure (3). Development and Banking Rationales in the Evolution of Microfinance

(Kent & Dacin, 2013)

 

الگوی کنت و دسین که رویکردی نهادگرایانه به تأمین مالی خرد دارند، نشان می‌دهدکه تعامل بین تأثیرات بانکداری تجاری و کاهش فقر، تکامل تأمین مالی خرد مدرن را شکل داده است. منطق بانکداری تجاری به طور فزاینده‌ای جایگزین اصول بنیادی کاهش فقر و توسعۀ حوزۀ مالی خرد در طول زمان می‌شود. در این حالت این فرایند جابه‌جایی می‌تواند به طور ناخواسته اتفاق بیفتد؛ زیرا سازمان‎‌هایی که چندین منطق را تجسم می‌کنند، به طور نامتناسبی از تنها یکی از آن منطق‎‌ها هنگام توسعۀ حساب‎‌های قانونی فعالیت خود برای ذی‌نفعان استفاده می‎‌کنند (Kent & Dacin, 2013). با استناد به الگوی ارائه‌شده در شکل (3) می‎‌توان فهمیدکه نهادهای تأمین مالی و سیاست‎‌گذاران حوزۀ اقتصادی ابزار مختلف تأمین مالی خرد را با هدف تسکین وکاهش فقر افراد تدوین می‎‌کنند.

چارچوب تأثیر تأمین مالی خرد مبتنی‌بر مدل‌های زیلر و مایر (Zeller & Meyer, 2002)، نژیم (Nghiem, 2005) و ایمز (AIMS Team, 2001) بر تحلیل معیشت خانوار با تمرکز بر منابع مالی، فیزیکی و انسانی است (مطابق شکل 4). این منابع شامل مزایا و کمک‌های خانوار از شبکه‌های اجتماعی و تأمین مالی خرد است. خانوارها از منابع خود برای تولید، مصرف و سرمایه‌گذاری استفاده می‌کنند. تولید شامل فعالیت‌های درآمدزا و تولید کالا و خدمات برای مصرف خانوار است. مصرف به تأمین نیازهای غذایی، بهداشتی و آموزشی اشاره دارد و سرمایه‌گذاری شامل دارایی‌های واقعی و سهام است. تأثیرات تأمین مالی خرد ازطریق تغییرات در استراتژی‌های معیشتی و منابع خانوار قابل اندازه‌گیری است. روابط کلیدی در چارچوب مفهومی (برای مثال شبکه‎‌های اجتماعی و دسترسی به تأمین مالی خرد) با دو فلش نشان داده شده است که منعکس‎‌کنندۀ انتخاب خود تأمین مالی خرد است. یکی از مکانیسم‌های انتخاب شخصی این است که ویژگی‌های مشاهده‌نشده مانند توانایی تجاری و نگرش ریسک بر تصمیم برای مشارکت در تأمین مالی خرد و نیز بر نتایج مشارکت تأثیر می‌گذارد.

 

خدمات الکترونیکی مالی خرد

 

 

بازار

مالی

کار

واقعی

 

شبکۀ اجتماعی

شوک

استراتژی‌های معیشت

درآمد

دارایی‌ها

سلامتی

منابع

تولیدات

سرمایه‌گذاری

مصرف

سرمایۀ انسانی

سرمایۀ فیزیکی

سرمایۀ مالی

فعالیت‌ها

شرایط اقتصادکلان

 

 

 

 

 

 

دات

جمعیت‌شناسی دیگران

 

 

 

 

دات

محیط

 

 

 

 

 

دات

شکل (4). چارچوب تأثیر تأمین مالی خرد (نژیم، 2005؛ زلر و مایر 2002؛ اییمز، 2001)

Figure (4). Framework of Microfinance Impact

(Nghiem, 2005; Zeller & Meyer, 2002; AIMS Team, 2001)

 

چارچوب :ADO-TCM قدرت تبیین هر مرور سیستماتیکی نه‌تنها براساس «آنچه انجام شد» و «آنچه پیدا شد» تعیین می‌شود، بلکه براساس میزان شفافیت گزارش بررسی نیز تعیین می‌شود (Paul et al., 2024). مرورسیستماتیک حاضر، پژوهشی مبتنی‌بر بررسی چارچوب است. بررسی‌های مبتنی‌بر چارچوب به چارچوب(های) ایجادشده برای هدایت بازبینی دامنه تکیه می‌کنند. چارچوب‌هایی که برای چنین بررسی‌هایی مناسب هستند عبارت‌اند از: چارچوب پیشینیان، تصمیم‌گیری‌ها و نتایج (ADO) ارائه‌شده توسط پائول و بنیتو (Paul & Benito, 2018)، چارچوب نظریه‌ها، زمینه‌ها و روش‌های (TCM) ارائه‌شده توسط پائول و همکاران (Paul et al., 2017)، چارچوب نظریه‌ها، سازه‌ها، ویژگی‌ها و روش‌های (TCCM) ارائه‌شده توسط پائول و روزادو-سرانو (Paul & Rosado-Serrano, 2019)، چارچوب یکپارچه‌شدۀ ADO-TCM ارائه‌شده توسط لیم و همکاران (Lim et al., 2021) و چارچوب پرسشی متشکل از عناصر پنج‌گانه چه، چرا، کجا، چه زمانی، چه کسی و چگونه (5W1H) توسط لیم (Lim, 2020).

رویکرد اصلی پژوهش استفاده از چارچوب یکپارچه‌شدۀ ADO-TCM است؛ زیرا این راهبرد به طور خاص راهبرد تحلیل محتوای مبتنی‌بر چارچوب را با هدف ترکیب جامع مطالعات در حوزۀ پژوهش و ارائۀ دستور کاری جامع و ساختارمند برای پژوهش‌های آینده اتخاذ می‎‌کند. درواقع چنین چارچوب‌هایی می‌توانند به دیگران کمک کنند تا درک روشنی از وسعت و عمق (پوشش) نظریه‌ها، سازه‌ها، ویژگی‌ها، زمینه‌ها و روش‌های لازم برای توجیه به دست آورند (Paul et al., 2021).

از مهم‎‌ترین ابزار کاربردی برای انجام مرور سیستماتیک استفاده از ابزارهایی چون پیشینیان (پیش‌بین‌ها)-تصمیمات- نتایج[12] (Paul & Benito, 2018) و نیز نظریه- زمینه و روش‎‌شناسی[13] (Paul et al., 2017) است (جدول1). چارچوب پیشینیان- تصمیمات-نتایج (ADO) ابزاری مفید برای سازماندهی یافته‎‌های پژوهشی مربوط به یک سازه و روابط آن به شیوه‎‌ای ساختاریافته است. پیشینیان (A) محرک‎‌های کلیدی درگیرشدن یا دخالت‌نکردن در یک رفتار هستند. تصمیمات (D) انواع عملکرد رفتاری/ساختار ابعادی یک سازه را توصیف می‌کند. نتایج (O) پیامدهای ناشی از عملکرد یا اجرانکردن یک رفتار خاص را مشخص می‌کند (Khatri et al., 2022). این سه بُعد به هم مرتبط هستند، به‌طوری که سوابق بر تصمیمات تأثیر می‌گذارند که به‌نوبۀ خود بر نتایج تأثیر می‌گذارد؛ هنگامی که هدف مطالعه ویژگی‌های سازه همراه با روابط متقابل آن با سایر سازه‌ها باشد (Paul et al., 2024).

مقالات مروری را می‌توان با استفاده از چارچوب سازمان‌دهی - نظریه، زمینه و روش TCM (Paul et al., 2017) توسعه داد که نسخه‌ای خلاصه‌شده از (TCCM)[14] است. نویسندگان در مقالۀ خود، نظریه‌های پرکاربرد در حوزۀ خاص خود را بررسی و شناسایی می‌کنند. با استفاده از این چارچوب پژوهشگران می‎‌توانند چالش‌های موجود را شناسایی کنند و مسیرهایی برای پژوهش‌های آتی با استفاده از نظریه، زمینه‌ها و چارچوب روش‌شناسی ارائه دهند. این روش برای آشکارکردن شکاف‎‌های نظری و پژوهشی بسیار کاربردی هستند و دستورالعمل‌های دقیقی را ارائه می‎‌دهد، دربارۀ اینکه چه پژوهشی در آینده می‌توان با نظریه‌ها و روش‌های جدید و بدیع انجام داد (Paul et al., 2024).

 

جدول (1). توصیف سازه‌ها

Table (1). Description of Constructs

چارچوب

نویسنده

سازه

توصیف سازه

ADO

Paul & Benito

(2018)

 

پیشینیان/پیش‌بین

پیشینیان دلیل یا علت یک ارتباط یا عدم ارتباط موجود با یک رفتار یا پدیده مشاهده‌شده را توضیح می‌دهند.

تصمیمات

تصمیمات به انواع مختلفی از عملکردهای رفتاری یا غیررفتاری اشاره دارند.

پیامدها

نتایج به ارزیابی‌هایی اشاره دارند که پس از انجام‌دادن یا انجام‌ندادن رفتاری خاص رخ می‌دهند.

TCM

Paul et al.,

(2017)

 

نظریه

نظریه‌ها به دیدگاه‌هایی اشاره دارند که توسط پژوهشگران برای هدایت پژوهش‌هایشان اتخاذ می‌شوند.

زمینه

زمینه‌ها شرایط یا شرایطی را توصیف می‌کنند که پژوهشی علمی را احاطه کرده است.

روش‎‌شناسی

روش‌ها رویکرد و ماهیت شواهد تجربی استفاده‌شده برای انجام مطالعه‌ای را توصیف می‌کنند.

 

لیم و همکاران (Lim et al., 2021) معتقد هستند که به‌منظور به ‌دست ‌آوردن «بینش‌های ساختاریافتۀ جدید» و آشکارکردن «بینش‌های موجود» پژوهشگران ناگزیر به استفاده از هر دو چارچوب ADO  و TCM در پژوهشی مشترک هستند (شکل 5)؛ زیرا برای مثال چارچوب ADO ساختارها و تفاوت آنها را با آنچه در مطالعات قبلی یافت شده است شناسایی می‌کند (Paul & Benito, 2018)؛ اما چارچوب TCM شناسایی و تجزیه‌وتحلیل نظریه‌های جاری، زمینۀ پژوهش و روش‌های را آسان‌تر می‌کند که  پژوهشگران در مطالعات قبلی به کارگرفته‌‌اند. این به پژوهشگران کمک می‌کند تا شکاف‌های پژوهش را شناسایی و ببندند (Paul et al., 2017).

به گفتۀ پائول و همکاران (Paul et al., 2024) درحالی‌که هر دو چارچوب قادر به ارائۀ بینش‌های واقعی به‌صورت جداگانه و البته درجه‌ای از جامعیت هستند، ترکیب آنها می‌تواند تحلیل دقیق‌تری از موضوع ارائه دهد. TCM ابزاری عالی برای هدایت پژوهش‌های آتی است؛ زیرا نظریه‎‌ها، زمینه یا روش‌های بنیادین کارهای گذشته را توضیح می‎‌دهند؛ بااین‌حال، هیچ اطلاعاتی دربارۀ محتوای موضوعی ازنظر ابعاد یا روابط متعاقب ارائه نمی‌دهد که این نقصان را چارچوب ADO جبران می‎‌کند که به‌ویژه زمانی مفید است که پژوهشگری قصد مطالعۀ سازه‌ای خاص را با روابط فراگیرش دارد؛ ازاین‌رو، این دو چارچوب با هم قادر به تصویر کشیدن وضعیت کامل ادبیات مربوط به یک سازه هستند، برحسب «آنچه» شناخته شده (ADO) و «چگونه» شناخته شده است (TCM) (Khatri et al., 2022).

 

نظریه

موجود

جدید

زمینه

موجود

جدید

روش

موجود

جدید

پیشینیان

موجود

جدید

تصمیمات

موجود

جدید

پیامدها

موجود

 جدید

چارچوب TCM

چارچوب ADO

از کجا بدانیم؟

چه چیزی را می‌دانیم؟

به کجا باید برویم؟

شکل (5). چارچوب ADO-TCM (لیم و همکاران، 2021)

Figure (5). ADO-TCM framework (Lim et al., 2021)

 

روش پژوهش

فراترکیب یکی از اقسام روش‌های فرامطالعه[15] است. بنچ و دی (Bench & Day, 2010) در ارتباط با روش فرامطالعه چنین نتیجه‌گیری می‌کنند که فرامطالعه شامل چهار قسمت اصلی به شرح زیر است:

1- فرانظریه[16]: تحلیل نظریه‌های پژوهش‎‌های گذشته؛ 2- فراروش[17]: تحلیل روش‌شناسی پژوهش‎‌های گذشته؛ 3- فراترکیب[18]: تحلیل کیفی یافته‌های پژوهش‌های گذشته؛ 4- فراتحلیل[19]: تحلیل کمی یافته‌های پژوهش‎‌های گذشته.

فراترکیب نوعی مطالعۀ کیفی است که اطلاعات و یافته‌های استخراج‌شده را از مطالعات کیفی مرتبط و مشابه بررسی می‌کند؛ درنتیجه، نمونۀ مدنظر برای فراترکیب از مطالعات کیفی انتخاب‌شده و براساس ارتباط آنها با سؤال پژوهش تشکیل می‌شود (Walsh & Downe, 2005). فراترکیب به معنای مرور جامع ادبیات کیفی موضوع نیست و شامل تجزیه‌وتحلیل داده‌های ثانویه و اولیه از مطالعات منتخب نیز نمی‌شود، بلکه یافته‌های این مطالعات را تحلیل می‌کند؛ به‌عبارت‌دیگر، فراترکیب تفسیرهای داده‌های اصلی را از مطالعات منتخب ترکیب می‌کند. این روش بر روی مطالعات کیفی تمرکز دارد که لزوماً شامل مبانی نظری گسترده نیستند و به‌جای ارائۀ خلاصه‌ای از یافته‌ها ترکیبی تفسیری از آنها ارائه می‌دهد (Zimmer, 2006; Sandelowski et al., 2007).

مراحل این پژوهش براساس روش هفت‎‌‌مرحله‌ای سندلوسکی و باروسو (Sandelowski et al., 2007) در فراترکیب است که این مراحل در شکل (6) نمایش داده شده است. در پژوهش حاضر نیز برای بررسی چارچوب ADO- TCM در حوزۀ تأمین مالی خرد از روش فراترکیب استفاده شد.

 

شکل (6). مراحل انجام فراترکیب براساس روش هفت‎‌مرحله‌ای (سندلوسکی و همکاران،2007)

Figure (6). Meta synthesis steps based on the seven-step method (Sandlowski et al., 2007)

 

یافته‌ها

در مرحلۀ اول سؤال پژوهشی توسط پژوهشگر تدوین می‌شود که در پژوهش حاضر سؤال اصلی عبارت است از: چیستی مطالعات مختلف در زمینۀ تأمین مالی خرد؟ برای پاسخ‌گویی به این سؤال مرور ادبیات در حوزۀ تأمین مالی خرد بررسی شد. پس از تعیین سؤالات پژوهش، در مرحلۀ دوم برای انجام جست‌وجوی نظام‌مند، محدودۀ جست‌وجو با استفاده از روش فراترکیب مشخص شد؛ به این منظور، کلمات کلیدی مرتبط با تأمین مالی خرد (مشخص‌شده در جدول 2) استفاده شد و جست‌وجو در موتورهای جست‌وجویی نظیر گوگل اسکولار بدون اعمال محدودیت زمانی انجام شد. جست‌وجوی اولیه منجر به شناسایی حدود 1000 مقالۀ مرتبط با موضوع شد. به‌منظور کاهش تعداد مقالات و انتخاب مقالات باکیفیت و مرتبط، با محدودکردن جست‌وجو به بازۀ زمانی، تعداد مقالات به 800 مقاله رسید.

 

جدول (2). کلیدواژه‌های انتخابی برای سرچ مقالات

Table (2). Selected keywords for searching articles

کلیدواژه‌های انتخاب‌شده در راهبرد جست‌وجوی مجلات خارجی

TS=(microfinance) OR TS=("micro finance") OR TS=(micro-finance) OR TS=(microcredit*) OR TS=("micro credit*") OR TS=("micro-credit*") OR TS=(microbank*) OR TS=("micro bank*") OR TS=("micro-bank*") OR TS=(microinsurance*) OR TS=("micro insurance*) OR TS=("micro-insurance*") OR TS=(microsaving*) OR TS=("micro saving*") OR TS=("micro-saving*")

انتخاب نهایی                                                   N=50

 

 

 

تعداد منابع برای بررسی استنادات                  N=280

 

تعداد منابع برای بررسی کیفیت علمی            N=280

 

 

تعداد منابع برای بررسی محتوایی                     N=180

 

 

تعداد منابع برای بررسی دسترسی کامل              N=660

 

 

تعداد منابع برای بررسی عنوان و چکیده            N=800

 

N=19

 

تعداد منابع یافت‌شده در جست‌وجوی اولیه            N=1000

 

منابع ردشده (محتوا)                                  N=80 

 

منابع ردشده (به دلیل محدودیت دسترسی)       N=180  

 

منابع ردشده (عنوان و چکیده)                      N=140

 

منابع ردشده (با اعمال محدودیت)                 N=200

 

 

منابع ردشده (بی کیفیت)                        N=120

 

منابع ردشده (استنادات کم)                        N=230  

 

شکل (7). نحوۀ انتخاب منابع نهایی

Figure (7). Process of selecting the final sources

جدول (3). مقالات منتخب

Table (3). Selected articles

ردیف

نویسنده

منبع مقاله

ردیف

نویسنده

منبع مقاله

ردیف

نویسنده

ردیف

نویسنده

ردیف

نویسنده

1

Morduch, (1999)

[1]

12

Gertler

et al., (2009)

[23]

23

Tarozzi

et al., (2015)

34

Wijesiri

et al., (2015)

45

Imai et al., (2012)

2

Amin

et al., (2003)

[3]

13

Chliova

et al., (2015)

[29]

24

Khavul

et al., (2013)

35

Kaboski & Townsend, (2011)

46

Kent & Dacin, (2013)

3

Godquin, (2004)

[7]

14

Guérin, (2014)

[31]

25

Banerjee & Jackson, (2017)

36

Zhang et al., (2015)

47

Field & Pande, (2008)

4

Karlan & Zinman, (2008)

[10]

15

McKernan, (2002)

[33]

26

Tasi, (2004)

37

Mahmud, (2003)

48

D’espalier et al., (2013)

5

Agier

& Szafarz, (2013)

[11]

16

Copestake

et al., (2001)

[35]

27

Cobb et al., (2016)

38

Buckley, (1997)

49

Taylor, (2012)

6

Dworkin & Blankenship, (2009)

[12]

17

Bauer et al., (2012)

[39]

28

Servin et al., (2012)

39

Vanroose & Espallier, (2013)

50

Zhang et al., (2015)

7

Mosley, (2001)

[13]

18

Meager, (2019)

[43]

29

Zhao & Lounsbury, (2016)

40

Ssewamala et al., (2012)

51

-

8

Anderson

et al., (2002)

[14]

19

Hartarska

et al., (2013)

[45]

30

Blanco

et al., (2013)

41

Roodman & Morduch, (2014)

52

-

9

Zhao & Wry, (2016)

[16]

20

Galema

et al., (2012)

[48]

31

Bogan, (2012)

42

Turvey

& Kong, (2010)

53

-

10

Giné & Karlan, (2014)

[18]

21

Mersland

et al., (2011)

[49]

32

Taylor, (2011)

43

Giné et al., (2010)

54

-

11

Imai & Azam, (2012)

[22]

22

Field

et al., (2013)

-

33

Caudill

et al., (2009)

44

Mersland, (2009)

55

-

 

مرحلۀ چهارم استخراج اطلاعات است که در پژوهش حاضر، طبق جدول (4) اطلاعات مستخرج از برخی مقالات مرورشده به‌صورت خلاصه ارائه شد. ذکر این مطلب لازم است که به دلیل حجم زیاد مطالب و به‌منظور اجتناب از اطالۀ کلام در این بخش از مجموع 50 مقالۀ مستخرج فقط اطلاعات 11 مقاله در این جدول ارائه شد.

 

 

جدول (4). مشخصات مقالات منتخب برای تحلیل

Table (4). Characteristics of selected articles for analysis

ردیف

منبع

تمرکز پژوهش

پارادایم

یافته‌های کلیدی

نظریۀ مبنا

1

Khavul

et al., (2013)

تغییرات نهادی در عرصۀ میکروفاینانس در گواتمالا

پارادایم تفسیری

تغییرات نهادی از منطق توسعه‌ای به منطق بازار و درنهایت به تعارض در منطق تنظیم‌گری منتقل شده است.

نظریۀ نهادی

2

Banerjee &

Jackson, (2017)

 

شرایط و فرایندهایی که باعث تضعیف سرمایۀ اجتماعی می‎‌شود.

پارادایم تفسیری

استراتژی‌های کاهش فقر مبتنی‌بر بازار مانند مایکروفاینانس می‌تواند به افزایش آسیب‌پذیری‌های جدید منجر شود.

نظریۀ نهادی

3

Agier

&

Szafarz, (2013)

تحلیل تبعیض جنسیتی در تخصیص وام توسط مؤسسات مالی کوچک (MFIs)  و بررسی تفاوت در اندازۀ وام‌ها برای مردان و زنان در برزیل

پارادایم اثبات‌گرایی

اندازه و تأیید وام‌ها متأثر از جنسیت متقاضیان قرار می‌گیرد. زنانی که وام‌های بزرگ‌تری درخواست می‌کنند، با محدودیت‌‌های بیشتری مواجه می‌شوند.

سقف شیشه‌ای

4

Ssewamala et al., (2012)

تأثیر تأمین مالی خرد بر کودکان یتیم مبتلا به ایدز در اوگاندا

پارادایم اثبات‌گرایی

اهمیت این نهادها در کمک به خانواده‌ها برای خودبیمه کردن مصرف در برابر شوک‌های سلامت است.

نظریۀ تاب‌آوری-

تئوری دارایی

5

Bogan, (2012)

چگونه تغییرات در ساختار سرمایه می‌تواند کارایی MFI و پایداری مالی را افزایش دهد؟

پارادایم اثبات‌گرایی

افزایش استفاده از کمک‌های مالی MFI‌های بزرگ، خودکفایی عملیاتی را کاهش می‌دهد.

نظریۀ چرخۀ زندگی،

انگیزه- سود

6

Chliova

et al.,

(2015)

تمرکز اصلی تحقیق بر بررسی تأثیر اعتبارات خرد بر نتایج توسعه، به‌ویژه در سطح کارآفرینان مشتری در کشورهای درحال‌توسعه است.

پارادایم اثبات‌گرایی

متاآنالیز انجام‌شده در این مطالعه 545 یافتۀ تجربی کمی را از 90 مطالعه ترکیب کرد که تأثیر مثبت اعتبار خرد را بر نتایج کلیدی توسعه در سطح کارآفرینان مشتری نشان داد.

نظریۀ قابلیت‌ها

7

Mahmud, (2003)

ارزیابی تأثیر مشارکت برنامۀ اعتبارات خرد بر توانمندسازی زنان

پارادایم انتقادی

مشارکت در برنامه می‌تواند رفاه زنان را افزایش داده و احتمالاً تعصب مردانه در نتایج رفاه را به‌ویژه در خانوارهای فقیر کاهش دهد.

تئوری مارپیچ فضیلت

8

Mersland, (2011)

بررسی تأثیر بین‌المللی بر عملکرد بانک‌های خرد در سطح جهانی

پارادایم اثبات‌گرایی

بین‌المللی‌سازی بانک‌های خرد تا حد زیادی عملکرد اجتماعی را بهبود می‌بخشد؛ اما عملکرد مالی را بهبود نمی‌بخشد.

نظریۀ نمایندگی

نظریۀ مبتنی‌بر منابع

9

Amin, (2003)

تأثیر اعتبارات خرد بر فقرا و آسیب‌پذیران (شواهدی از شمال بنگلادش)

پارادایم اثبات‌گرایی

اعتبارات خرد در دسترسی به گروهی که بیشتر در معرض بی‌خانمانی هستند، یعنی فقیران آسیب‌پذیر، ناموفق است. مهم‌ترین سهم ما این است که به ‌طور صریح ارزیابی هدف‌گذاری مداخله‌ای ضدفقر را با استفاده از چارچوب به اشتراک‌گذاری کارآمد ریسک در تاونسند انجام می‌دهیم.

نظریۀ بخش‌بندی بازار

10

Zhao

& Lounsbury, (2016)

چگونگی تأثیر منطق‌های نهادی، به‌ویژه منطق بازار و تنوع مذهبی بر کسب منابع توسط سازمان‌های مالی خرد  (MFOs)

پارادایم اثبات‌گرایی

منطق بازار قوی مقدار سرمایۀ تجاری و عمومی را افزایش می‌دهد که MFOها کسب‌ کرده‌اند؛ درحالی‌که تنوع مذهبی مقدار سرمایۀ تجاری واردشده بهMFOها را کاهش می‌دهد. تنوع مذهبی همچنین تأثیر مثبت منطق بازار بر جریان‌های سرمایه به MFOها را کاهش می‌دهد. دربارۀ پیامدهای این یافته‌ها برای تحقیقات و عملیاتی‌کردن مالی خرد، ادبیات کارآفرینی اجتماعی و دیدگاه منطق‌های نهادی بحث می‌شود.

منطق نهادی

11

Field

&

Pande, )2008(

فراوانی بازپرداخت و عدم بازپرداخت در مالی خرد: شواهدی از هند

پارادایم اثبات‌گرایی

در میان مشتریان مالی خرد که مایل به قرض‌گرفتن با برنامه‌های بازپرداخت هفتگی یا ماهانه هستند، برنامه‌های انعطاف‌پذیرتر می‌توانند هزینه‌های تراکنش را به ‌طور چشمگیری کاهش دهند؛ بدون اینکه باعث افزایش عدم بازپرداخت مشتریان شوند.

نظریۀ اقتصاد رفتاری

 

در مرحلۀ پنجم از مطالعه، داده‎‌های پژوهشی تحلیل می‎‌شود. برای تحلیل داده‎‌های پژوهش، با اتخاذ رویکرد استقرایی در سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی انجام گرفت. کدگذاری باز عبارت است از فرایند خردکردن، آزمون، مقایسه، مفهوم‌سازی و طبقه‎‌بندی داده‎‌ها (Strauss & Corbin, 1994)؛ کدگذاری محوری از سویی دیگر به‌عنوان «فرایند ارتباط‌دهی طبقات (با درجۀ بیشتری از انتزاع) به زیرطبقاتی با انتزاع کمتر است». عنوان محوری بدین دلیل به این شیوۀ کدگذاری داده شده است که در این رویکرد، کدگذاری حول محور یک طبقه انجام می‌شود و طبقات و زیرطبقات را به یکدیگر و در سطح خصیصه‌ها و ابعاد مرتبط می‎‌سازد یا به‌عبارتی‌دیگر در مرحلۀ کدگذاری محوری، پژوهشگر یکی از طبقه‎‌ها را به‌عنوان طبقۀ ‌محوری انتخاب می‌کند، آن را با عنوان پدیدۀ محوری در مرکز فرایند، کاوش کرده و ارتباط سایر طبقه‎‌ها را با آن مشخص می‎‌کند. درکدگذاری انتخابی، مقولۀ محوری به‌صورت نظام‌مند با سایر مقوله‌ها مرتبط می‌شود و چارچوب مفهومی‌ای ایجاد می‌شود که مبنای نهایی تحلیل را تشکیل می د‌هد. نتایج کدگذاری مقالات منتخب در جدول (5) ارائه شده است.

جدول (5). کدگذاری باز و محوری مقالات منتخب

Table (5). Open and axial coding of selected articles

کد محوری

کد باز

عملکرد وکارایی

نبود تقارن اطلاعاتی، شوک‌های نامطلوب، عملکرد سازمانی، ویژگی‌های وام‌دهی گروهی، مشوق‌های پویا و خدمات غیرمالی، تحمیل انظباط مالی بر مشتریان، برنامۀ بازپرداخت، نوآوری‌های مالی خرد

اجتماعی و اقتصادی

ابزار توسعه برای رشد و شناخت عمومی، تأثیرگذاری بر جوامع فقیر، فقر و نابرابری جنسیتی، توانمندسازی زنان، تأثیر بدهی گروهی بر نرخ‌های بهره و بازپرداخت وام، غلبه برمشکلات خودکنترلی

سیاست و مقررات

نرخ بهره، حساسیت قیمت، سررسید وام، سیاست‌های اعتباری یارانه‌ای، برنامۀ اعتبارات خرد بر فقرا و ثروتمندان

منابع و تأمین مالی

وجوه اهداکننده، سرمایه‌گذاران نهادی و خصوصی، تأثیر یارانه‌ها و بدهی‌‍های تجاری بین‌المللی

پیشرفت‎‌ها

برنامۀ اعتبارات خرد، برنامه‌های اعتباری مبتنی‌بر تقاضا، نرخ بهرۀ بیشتر، هزینۀ کنترل‌شده

ریسک‎‌ها و چالش‌های مالی

ریسک مرتبط با مدیریت و حکمرانی مؤسسات خرد، حملات عمومی رسانه‌ها، خطرات مالی خانواده‌های کشورهای درحال‌توسعه

عوامل بین‌المللی

آغازگر بین‌المللی، بدهی تجاری بین‌المللی و یارانه‌ای، عضویت در هیئت‌مدیرۀ بین‌المللی، وابستگی بین‌المللی

کارآفرینی مبتنی‌بر جنسیت

مردسالاری، نابرابری جنسیتی، سقف شیشه‌ای زنان

کارآفرینی مشارکتی و جمعی

تقویت روحیۀ همکاری، افزایش همبستگی اجتماعی، تقویت روابط اجتماعی، اعتمادسازی، پایبندی به تعهدات گروه

کارآفرینی فردی

ترویج خوداشتغالی، کاهش فقر

رفتارهای محتمل

زنان با ترجیحات حال‌گرا، زنان با ترجیحات ثابت‌گرا

کارآفرینی اجتماعی

برنامه‌های زیست‌محیطی، توزیع نهال درختان، تشویق به بهداشت

خلق ارزش مشترک

ارزش‌های اخلاقی، کارآفرینی مشارکتی، مسئولیت مشترک

کسب‌وکارهای کوچک

کارآفرینی خرد، اتکا به منابع مالی خود، موفق در کاهش فقر

کارآفرینی زنان

زنان کارآفرین، توانمندسازی اقتصادی – اجتماعی زنان

بهبود شرایط زندگی و کاهش فقر

تقویت تاب‌آوری، رفاه خانوار، ارائۀ خدمات غیرمالی مانند سواد پایه و سلامت اولیه، تأثیرگذاری بر سطوح افسردگی، ارائۀ اعتبار به فقرا، مقابله با شوک‌های بهداشتی

خودکفایی

ارتقای خودیاری، خودکفایی گروهی، اعتمادسازی

توسعۀ پایدار و مقاوم اقتصادی

عدالت اجتماعی و کاهش نابرابری، توسعۀ اجتماعی، افزایش شمول مالی، بهبود سطح زندگی افراد

توسعۀ اکوسیستم کارآفرینی

دسترسی به سرمایه، تقویت کارآفرینی

تعاملات اجتماعی

خلق ارزش مشترک، فرهنگ، روابط اجتماعی

بهبود فضای کسب‌وکار

سهولت در اخذ مجوزها، سهولت در شروع کسب‌وکار، سهولت در حل‌وفصل دعاوی، حاکمیت قانون در رابطه با کسب‌وکارها

 

مرحلۀ ششم کنترل کیفیت است. در پژوهش حاضر به‌منظور کنترل کیفیت، از معتبرترین پایگاه‎‌های دادۀ موجود استفاده شد تا داده‎‌ها و مقالات اتکاپذیر فراهم شود. بدون وجود دقت علمی، پژوهش بی‎‌ارزش است و مطلوبیت خود را از دست می‎‌دهد؛ بنابراین، توجه به روایی و پایایی در همۀ شیوه‎‌های پژوهش دغدغۀ پژوهشگران بوده است؛ بنابراین، با استفاده از روش توافق بین دو کدگذار، پایایی کدهای احصاشده بررسی شده است. برای محاسبۀ پایایی بین دو کدگذار دو نفر از پژوهشگران همکار متون تحلیل‌شده را کدبندی کردند و نتیجه طبق جدول 6 ارائه شده است.

 

 100%*{تعداد کل کدها/(تعداد توافقات*2)}

 

جدول (6). نتایج محاسبۀ پایایی بازآزمون

Table (6). Retest reliability calculation results

ردیف

عنوان

تعداد کل کدها

(در کدگذاری بین دو ارزیاب)

تعداد توافقات

تعداد عدم توافقات

درصد پایایی بازآزمون

1

P1

15

7

1

93

2

P2

10

4

2

80

3

P3

14

5

4

71

4

کل

39

16

7

33/81

 

همان‌گونه که مشخص است، از 3 نمونه متن کدگذاری‌شده درمجموع و پس از حذف نمونه‌های زاید، تکراری و بی‎‌ربط (که درکل بیش از 20 کد را شامل می‌شود) تعداد 39 کد احصا شد که از این بین دو کدگذار بر 7 کد توافق نکردند و بر 16 کد توافق کردند و پس از جاگذاری در فرمول ارائه‌شده در بالا میزان توافق عدد 33/81درصد است که این میزان ازنظر خواستار (Khastar, 2009) عددی بیش از 60درصد است و حکایت از مقبولیت درصد پایایی دارد.

در مرحلۀ هفتم یافته‌ها ارائه می‌شود که یافته‌های پژوهش حاضر طبق چارچوب لیم و همکاران (Lim et al., 2021) به‌صورت زیر است:

 

چه می‌دانیم؟

پیشینیان: پیشینیان دلایل مشارکت یا عدم مشارکت در رفتار را در بر می‌گیرند و بنابراین، ممکن است تأثیر مستقیم بر تصمیمات یا تأثیر غیرمستقیم بر نتایج داشته باشند .(Paul & Benito, 2018) بیشتر اوقات، یک پیشینیان ممکن است به‌عنوان تسهیل‌کننده و نیز مانع در یک مرور سیستماتیک ظاهر شود؛ بسته به جهتی که اثرگذاری آنها دارد (یعنی مثبت یا منفی) (Tham et al., 2023). در این پژوهش 7 دسته از پیشینیان شناسایی شد که عبارت‌اند از: 1- عملکرد و کارایی؛ 2- اجتماعی و اقتصادی؛ 3- سیاست و مقررات؛ 4- منابع و تأمین مالی؛ 5- پیشرفت‌ها؛ 6- ریسک‌ها و چالش‌های مالی و 7- عوامل بین‌المللی. در زیر چند نمونه از آنها بیان شده است:

عملکرد و کارایی: کارایی در تأمین مالی خرد به توانایی مؤسسات خرد برای تبدیل ورودی‌ها به خروجی ازطریق به‌ حداقل ‌رساندن خروجی‌ها با ورودی‌های داده‌شده یا به‌ حداقل ‌رساندن ورودی‌ها با خروجی‌های داده‌شده اشاره دارد. هرچه کارایی بیشتر باشد، عملکرد مؤسسات مالی خرد بهتر است(Herath et al., 2023) ؛ بنابراین عدم‌ تقارن اطلاعاتی، شوک‌های نامطلوب و عملکرد سازمانی، ویژگی‌های وام‌دهی گروهی، مشوق‌های پویا و خدمات غیرمالی، انضباط مالی که بر مشتریان تحمیل می‌شود و همچنین برنامه‌های بازپرداخت و نوآوری‌های مالی همگی مواردی هستند که می‌توانند بر عملکرد و کارایی مؤسسات مالی خرد تأثیر بسزایی داشته باشند.

اجتماعی و اقتصادی: تأمین مالی خرد می‌تواند منجر به یکسری از عوامل اجتماعی و اقتصادی شود که یکی از مهم‌ترین آنها توانمندسازی زنان است. براساس نظریۀ قابلیت‌ها که اولین‌بار آن را آمارتیا سن[20] (1933) توسعه داد و مارتا نوسبام[21] (1947) به طور دقیق‌تری تعریف کرده است، ایجاد فرصت‌ها و آزادی‌های واقعی برای افراد به‌منظور دستیابی به زندگی مطلوب و ارزشمند از اهمیت بسیاری برخوردار است (Sen, 2007). این نظریه بیان می‌کند که توسعه و عدالت اجتماعی نباید تنها با معیارهای اقتصادی نظیر درآمد و ثروت سنجیده شود، بلکه باید به توانایی‌های واقعی افراد برای انجام و انتخاب فعالیت‌های مختلف در زندگی نیز توجه شود؛ به همین دلیل، تأمین مالی خرد نقش مهمی در توانمندسازی زنان دارد و می‌تواند به شکلی مؤثر به ارتقای قابلیت‌ها و فرصت‌های آنها کمک کند.

با تکیه ‌بر نظریۀ تاب‌آوری که بیان می‌کند افرادی که توانایی بیشتر در مواجهه با مشکلات و بازگشت به حالت عادی پس از بحران دارند، می‌توانند به‌صورت مؤثرتری با چالش‌ها مقابله کنند (Van Breda, 2001)، می‌توان نتیجه گرفت که تأمین مالی خرد نقش مهمی ایفا می‌کند و با ارائۀ دسترسی به منابع مالی و حمایت‌های اقتصادی، به افراد کمک می‌کند تا در مواجهه با شرایط دشوار و بحران‌های مالی، احساس امنیت و کنترل بیشتری داشته باشند. این حمایت‌ها می‌توانند به تقویت تاب‌آوری فردی و کاهش افسردگی و استرس‌های ناشی از بحران کمک کنند؛ درنتیجه، تأمین مالی خرد نه‌تنها به بهبود وضعیت اقتصادی افراد کمک می‌کند، با تقویت توانایی‌های روانی و تاب‌آوری آنها نقش مؤثری در بهبود کیفیت زندگی و سلامت روانی ایفا می‌کند.

تأمین مالی خرد با ایجاد ساختارهای بدهی گروهی، بهبود نرخ‌های بهره و افزایش میزان بازپرداخت وام‌ها را تسهیل می‌کند. این امر نه‌تنها به بهبود وضعیت اقتصادی وام‌گیرندگان کمک می‌کند، به تقویت عوامل اجتماعی مانند همبستگی و همکاری گروهی نیز منجر می‌شود؛ درنتیجه، تأمین مالی خرد به‌عنوان ابزاری قدرتمند می‌تواند بهبودهای اجتماعی و اقتصادی را به ارمغان بیاورد.

سیاست و مقررات: مقررات مؤسسات تأمین مالی خرد از صنعت در برابر اقدامات نادرست محافظت می‌کند و ازطریق حکمرانی خوب، باید فرایندهای مدیریتی را بهبود بخشد؛ به‌علاوه، این مقررات با هدف تقویت شهرت مؤسسات مالی خرد و پیشگیری از فعالیت‌های متقلبانه، ازطریق ارتقای شفافیت در حسابداری مالی، گزارش معاملات و افزایش پایداری عملیاتی و مالی تدوین شده است (Haq, 2008)؛ بنابراین مقررات مؤسسات تأمین مالی خرد می‌تواند به کنترل و تنظیم نرخ‌های بهره کمک کند تا اطمینان حاصل شود که این نرخ‌ها منصفانه و شفاف هستند. این امر می‌تواند به کاهش بار مالی بر وام‌گیرندگان کمک کند و از سوءاستفاده‌ها و نرخ‌های بهرۀ بی‌رویه جلوگیری کند و با افزایش شفافیت در حسابداری مالی و گزارش معاملات، مؤسسات تأمین مالی خرد می‌توانند حساسیت قیمت را بهتر مدیریت کنند. این امر به مؤسسات کمک می‌کند تا به تغییرات بازار واکنش نشان دهند و به وام‌گیرندگان اطلاعات دقیقی دربارۀ هزینه‌های واقعی وام‌ها ارائه دهند.

چالش‌ها و ریسک‌های مالی: ریسک به هر وضعیتی اشاره دارد که می‌تواند با یک احتمال معین باعث تغییر کیفیت یا از دست‌ دادن یک سیستم شود (Babić, 2020). مؤسسات مالی خرد نیز با ریسک‌ها و چالش‌های مختلفی روبه‌رو هستند که مدیریت مؤثر آنها برای پایداری و اثربخشی این مؤسسات ضروری است؛ ازجمله یکی از این چالش‌ها حملات عمومی رسانه‌ها است که می‌تواند تأثیرات منفی زیادی بر این مؤسسات داشته باشد. اگر رسانه‌ها گزارش‌هایی منفی دربارۀ عملکرد این مؤسسات منتشر کنند، ممکن است باعث ایجاد ترس و بی‌اعتمادی در میان وام‌گیرندگان و سرمایه‌گذاران شود. این حملات می‌توانند شامل انتشار اطلاعات نادرست یا اغراق‌آمیز دربارۀ مشکلات مالی، سوءاستفاده‌ها و ناکارآمدی‌های مؤسسات باشند که به کاهش اعتبار و مشروعیت آنها منجر می‌شود؛ علاوه‌بر‌این یکی دیگر از ریسک‌های این مؤسسات مربوط به مدیریت و حکمرانی است. ضعف در مدیریت و رعایت‌نکردن اصول حکمرانی خوب می‌تواند منجر به مشکلات جدی شود. این مشکلات می‌تواند شامل سوءمدیریت منابع مالی، فساد، نبود شفافیت در عملیات مالی و ضعف در نظارت و ارزیابی باشد. این مسائل می‌توانند باعث کاهش اعتماد عمومی به مؤسسات مالی خرد و کاهش توانایی آنها در جذب منابع مالی و ارائۀ خدمات مؤثر شوند.

منابع و تأمین مالی: مؤسسات تأمین مالی خرد منابع خود را ازطریق وجوه اهداکننده، سرمایه‌گذاران نهادی و خصوصی همچنین یارانه‌ها و بدهی‌های تجاری بین‌المللی تأمین می‌کنند.

تصمیمات: تصمیمات مربوط به عملکرد یا عدم عملکرد رفتاری است و بنابراین، آنها به‌عنوان پاسخی مستقیم به سوابق و پیشروی نتایج عمل می‌کنند (Paul & Benito, 2018). این بررسی 8 تصمیم را شناسایی کرد که عبارت‌اند از:

رفتارهای محتمل: به نوعی از رفتار اشاره دارد که براساس تجربیات گذشته، شرایط و عوامل محیطی مختلف پیش‌بینی و انتظار می‌رود که ازسوی فرد یا گروهی انجام شود. این رفتارها می‌توانند متأثر از عواملی مانند احساسات، فشار اجتماعی و وضعیت عمومی قرار گیرند. درنهایت، رفتارهای محتمل زنانی که ترجیحات زمانی‌شان به سمت حال متمایل است، بر تصمیمات مالی و اقتصادی آنها تأثیر می‌گذارد و این تصمیمات معمولاً به دنبال تأمین نیازهای فوری و بهره‌برداری از فرصت‌های کنونی است.

کسب‌وکارهای کوچک: این نوع کسب‌وکارها را یک یا چند نفر با منابع محدود اداره می‌کنند و تصمیمات آنها براساس دسترسی به منابع مالی، بازار هدف و قابلیت‌های اجرایی اتخاذ می‌شود.

کارآفرینی مبتنی‌بر جنسیت: این نوع کارآفرینی به دلیل رفتارهای مردسالارانه به وجود می‌آید و نظریۀ سقف شیشه‌ای به‌خوبی این موضوع را توضیح می‌دهد؛ زیرا این نظریه به موانع ناپیدا و سیستماتیکی را بررسی می‌کند که زنان در پیشرفت‌های شغلی خود با آنها مواجه می‌شوند.

کارآفرینی اجتماعی: هدف آن حل مشکلات اجتماعی و ایجاد تأثیرات مثبت در جامعه است.

کارآفرینی فردی: به فعالیت‌های کارآفرینانه‌ای اشاره دارد که فردی با انگیزه و خلاق راه‌اندازی می‌کند.

کارآفرینی زنان: توانمندسازی زنان و حمایت از آنها را در راه‌اندازی و مدیریت کسب‌وکارها بررسی می‌کند.

کارآفرینی مشارکتی و جمعی: گروهی از افراد با همکاری و مشارکت یکدیگر انجام می‌دهند.

خلق ارزش مشترک: تأمین مالی خرد منجر به خلق ارزش مشترک می‌شود؛ یعنی ایجاد مزیت‌ها و سود مشترک برای تمام ذی‌نفعان کسب‌وکار.

پیامدها: پیامدها به نتیجه‌های حاصل ظاهرشده پس از عملکرد یا عدم عملکرد رفتاری اشاره دارند (Paul & Benito, 2018). در بررسی‌های انجام‌گرفته پیامدها به‌صورت زیر شناسایی شدند:

1- توسعۀ پایدار و مقاوم اقتصادی؛ 2- خودکفایی؛ 3- بهبود شرایط زندگی و کاهش فقر؛ 4- تعاملات اجتماعی؛ 5- توسعۀ اکوسیستم کارآفرینی و 6- بهبود فضای کسب‌و‌کار.

خودکفایی: خودکفایی به معنای توانایی افراد، به‌ویژه افراد کم‌درآمد یا در حاشیۀ جامعه، در مدیریت مالی شخصی خود و دستیابی به اهداف مالی‌شان بدون وابستگی کامل به منابع خارجی است. این مفهوم با توانمندسازی افراد برای ایجاد کسب‌وکارهای کوچک، افزایش درآمد و بهبود کیفیت زندگی ارتباط مستقیم دارد؛ بنابراین، یکی از پیامدهای اصلی تأمین مالی خرد، افزایش خودکفایی افراد است.

بهبود شرایط زندگی و کاهش فقر: تأمین مالی خرد به افراد کمک می‌کند تا کسب‌وکار خود را راه‌اندازی یا توسعه دهند که این امر می‌تواند منبع درآمد پایدار برای خانواده ایجاد و به بهبود وضعیت اقتصادی آنها کمک کند. همچنین تأمین مالی به افراد کم درآمد کمک می‌کند تا از خدمات بانکی مانند حساب پس‌انداز و بیمه بهره‌مند شوند و به افراد اجازه می‌دهد مدیریت مالی بهتری داشته باشند و در مواجهه با شوک‌های اقتصادی مقاوم شوند؛ علاوه‌براین، با ارائۀ فرصت برابر به همۀ افراد به کاهش نابرابری اقتصادی و اجتماعی کمک می‌کند که این مسئله نه‌تنها باعث بهبود شرایط زندگی افراد می‌شود، به کاهش فقر نیز منجر می‌گردد و با توانمندسازی زنان و اقشار محروم، جامعه را به سمت استقلال مالی هدایت می‌کند.

 

از کجا بدانیم؟

نظریه‌ها: نظریه‌ها به دیدگاه‌هایی اشاره دارند که پژوهشگران برای هدایت پژوهش اتخاذ می‌کنند (Paul et al., 2017). در این بررسی 14 نظریه شناسایی شد که عبارت‌اند از: نظریۀ نهادی، نظریۀ عرضه و نقاضا، نظریۀ ظرفیت دولت، نظریۀ بخش‌بندی بازار، نظریۀ سقف شیشه‌ای، نظریۀ چرخۀ زندگی، انگیزه- سود، نظریۀ مارپیچ فضیلت، نظریۀ قابلیت‎‌ها، نظریۀ تاب‌آوری- نظریۀ دارایی، نظریۀ سازمان‎‌های هیبریدی، نظریۀ اقتصاد رفتاری، نظریۀ مبتنی‌بر منابع، نظریۀ تکامل، نظریۀ نمایندگی.

زمینه‌ها: زمینه‌ها شرط یا شرایطی را توصیف می‌کنند که پژوهشی علمی را احاطه کرده است .(Paul et al., 2017) در این پژوهش، زمینه‌های مطالعه‌شده در50 مقالۀ انتخابی شامل کشورهای مختلفی بودند که به این شرح تقسیم‌بندی شده‌اند: 10 مورد بنگلادش، 10 مورد هند، 3 مورد چین، 2 مورد اروپای شرقی و آسیای مرکزی، 9 مورد آفریقا، 3 مورد آمریکای لاتین، 5 مورد آسیا (غیر از هند و بنگلادش)، 1 مورد سایرکشورها و 7 مورد در سطح جهانی.

روش: روش‌ها رویکرد و ماهیت شواهد تجربی استفاده‌شده برای انجام یک مطالعه را توصیف می‌کنند (Paul et al., 2017). این بررسی دو ویژگی اصلی روش‌های استفاده‌شده در 50 مقاله را که مطالعه شده‌اند، در نظر می‌گیرد: رویکرد پژوهش و چارچوب زمانی. رویکردهای پژوهشی به‌کاررفته در تحقیقات تأمین مالی خرد شامل روش‌های کمی، کیفی و ترکیبی بودند. از مجموع 50 مقاله، 31 مقاله به روش کمی، 9 مقاله به روش کیفی و 10 مقاله به روش ترکیبی انجام شده‌ بود. از این مقالات، 28 مقاله به‌صورت مقطعی و 22 مقاله به‌صورت طولی بررسی شده‌ بودند.

چارچوب مفهومی تأمین مالی خرد

چارچوب مفهومی مرتبط با تأمین مالی خرد طبق یافته‌های پژوهش به‌صورت شکل (8) است:

 

·         رفتارهای محتمل [39]

·         کسب‌وکارهای کوچک[22]

·         کارآفرینی مبتنی‌بر جنسیت [11, 16]

·         کارآفرینی اجتماعی[14] 

·         کارآفرینی فردی[13]

·         کارآفرینی زنان[11]

·         کارآفرینی مشارکتی و جمعی   [33, 13]

·         خلق ارزش مشترک[31, 33]

 

ADO

·         توسعۀ پایدار و مقاوم اقتصادی

·         خودکفایی

·         بهبود شرایط زندگی و کاهش فقر

·         تعاملات اجتماعی

·         توسعۀ اکوسیستم کارآفرینی

·         بهبود فضای کسب‌وکار

·         منابع و تأمین مالی

وجوه اهداکننده [45]

سرمایه‎‌گذاران نهادی و خصوصی[45]

تأثیر یارانه‎‌ها و بدهی‎‌های تجاری بین‎‌المللی

[1, 49]

 

·         پیشرفت‎‌ها

برنامۀ اعتبارات خرد[33, 35]

برنامه‎‌های اعتباری مبتنی‌بر تقاضا[35]

نرخ بهرۀ بیشتر [35]

هزینۀ کنترل‌شده [35]

 

·         ریسک‎‌ها و چالش‎‌های مالی

ریسک مرتبط با مدیریت و حکمرانی مؤسسات

 خرد[48]

حملات عمومی رسانه‎‌ها[48]

خطرات مالی خانواده‎‌های کشورهای درحال‌توسعه[23]

·         عوامل بین‌المللی

آغازگر بین‌المللی[49]

بدهی تجاری بین‌المللی و یارانه‎‌ای[49]

عضویت در هیئت‌مدیره بین‌المللی  [49]

وابستگی بین‌المللی[49]

 

 

·         عملکرد و کارایی

عدم تقارن اطلاعاتی  [7]

شوک‎‌های نامطلوب  [7]

عملکرد سازمانی [7]

ویژگی‎‌های وام‎‌دهی گروهی   [7, 14]

مشوق‎‌های پویا و خدمات غیرمالی [7] 

تحمیل انظباط مالی بر مشتریان [43]

برنامۀ بازپرداخت [43]

نوآوری‎‌های مالی خرد  [7]

 

·         اجتماعی و اقتصادی

تأثیرگذاری بر جوامع فقیر     [33]

فقر و نابرابری جنسیتی [12]

توانمندسازی زنان [29]

تأثیر بدهی گروهی بر نرخ‎‌های بهره و بازپرداخت وام [18]

ابزار توسعه برای رشد و شناخت عمومی [45]

غلبه بر مشکلات خودکنترلی[39]

·         سیاست و مقررات

نرخ بهره [10]

حساسیت قیمت   [10]

سررسید وام[10 

سیاست‎‌های اعتباری یارانه‎‌ای    [3,35]

برنامۀ اعتبارات خرد بر فقرا و ثروتمندان [3]

 

 

 

 

 

طرح

کمی (n= 31)

کیفی(n= 9)

ترکیبی(n= 10)

 

بنگلادش(n=10)

هند(n=10)

چین(n=3)

اروپای شرقی و آسیای

 مرکزی(n=2)

سایر کشورها  (n=1)

·         نظریۀ  نهادی

·         نظریۀ عرضه و نقاضا

·         نظریۀ ظرفیت دولت

·          نظریۀ بخش‌بندی بازار

·         نظریۀ سقف شیشه‎‌‎‌ای

·         نظریه چرخه زندگی، انگیزه- سود

·         نظریه مارپیچ فضیلت

·         نظریه قابلیت‎‌ها

·         نظریه تاب‌آوری- تئوری دارایی

·         نظریه سازمان‎‌های هیبریدی

·         نظریه اقتصاد رفتاری

·         نظریه مبتنی بر منابع

·         نظریه تکامل

·          نظریه نمایندگی

پیشینیان (A)

چارچوب زمان

مقطعی (n= 28)

طولی (n= 22)

 

سطح جهانی (n= 7)

آفریقا (n= 9)

آمریکای لاتین (n=3)

آسیا (غیر از هند و بنگلادش) (n=5)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

0-904ق

 

 

 

 

 

ADO-TCM

TCM

شکل(8).چارچوب پیشنهادی پژوهش مبتنی‌بر مدل ADO- TCM تأمین مالی خرد

Figure (8). Proposed research framework based on the ADO-TCM model for microfinance

 

 

نتیجه‌گیری

هدف اصلی این پژوهش مرور نظام‌مند ادبیات تأمین مالی خرد با رویکرد ADO-TCM بود. این پژوهش به‌عنوان یکی از نخستین مطالعات جامع، به ‌طور سیستماتیک عوامل مؤثر برتأمین مالی خرد را بررسی و آنها را در قالب سازه‌هایی چون پیشینیان، تصمیم‌ها، پیامدها، روش‌ها، زمینه‌ها و نظریه‌ها دسته‌بندی کرده است؛ درنتیجه، چارچوبی قوی برای درک بهتر ادبیات تأمین مالی خرد ارائه می‌دهد. تأمین مالی خرد ریشه در دهۀ 1970 دارد و محمد یونس آن را توسعه داده است. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که تأمین مالی خرد به ‌طور چشمگیری به کاهش فقر، توانمندسازی زنان و رشد کارآفرینی به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه کمک کرده است؛ بااین‌حال، اثربخشی و پایداری برنامه‌های تأمین مالی خرد به عوامل مختلفی ازجمله زمینه‌های اجتماعی _ اقتصادی و محیط مقرراتی بستگی دارد. ادبیات نشان می‌دهد درحالی‌که تأمین مالی خرد می‌تواند منابع مالی حیاتی را به جمعیت‌های محروم ارائه دهد، موفقیت آن بیشتر متأثر از آموزش و سواد مالی است؛ علاوه‌براین، مؤسسات تأمین مالی خرد با چالش‌های متعددی ازجمله، مدیریت ریسک و نیاز به نوآوری مداوم برای پاسخ‌گویی به تقاضاهای متغیر مشتریان مواجه هستند. از دیدگاه نظری، مرور ادبیات اهمیت ادغام چارچوب‌های مختلف مانند چارچوب ADO-TCM، نظریۀ نهادی و دیدگاه‌های مبتنی‌بر منابع را برای درک بهتر و مقابله با پیچیدگی‌های موجود در بخش تأمین مالی خرد برجسته می‌کند. این چارچوب‌ها بینش‌های ارزشمندی دربارۀ مکانیزم‌هایی ارائه می‌دهند که ازطریق آنها تأمین مالی خرد بر توسعۀ اجتماعی _ اقتصادی تأثیر می‌گذارند و همچنین عواملی که بر اثربخشی آن اثر دارند؛ بنابراین، یافته‌های این پژوهش با یافته‌های پژوهشگرانی همچون گودکین (Godquin, 2004)، اندرسون و همکاران (Anderson et al., 2002)، میگر (Meager, 2019)، دورکین و بلنکنشیپ (Dworkin & Blankenship, 2009)، موردوخ (Morduch, 1999)، مرسلند و همکاران (Mersland et al., 2011)، مک‌کرنان (McKernan, 2002)، چلیووا و همکاران (Chliova et al., 2015)، کوپستیک و همکاران (Copestake et al., 2011)، گالما و همکاران (Galema et al., 2012)، کارلان و زینمن (Karlan & Zinman, 2008)، امین و همکاران (Amin et al, 2023)، بائر و همکاران (Bauer et al., 2012)، گورین (Guerin, 2014)، موزلی (Mosley, 2001)، ژائو و رای (Zhao & Wry, 2016)، آژیر و زافارز (Agier & Szafarz, 2013) و ایمای و اعظم (Imai & Azam; 2012) همخوانی دارد؛ اما از منظر اینکه پژوهش حاضر در  قالب چارچوب ترکیبی ADO-TCM انجام پذیرفته است، رویکردی بدیع داشته است و پژوهش‌های قبلی عمدتاً رویکردی تک‌بعدی داشته‎‌اند و از الگوهای ترکیبی و یکپارچه استفاده نکرده‎‌اند؛ علاوه‌براین، یافته‌های این پژوهش با نتایج بانرجی و جکسون (Banerjee & Jackson, 2017) همخوانی ندارد که در پژوهش قوم‌نگاری خود در روستاهای بنگلادش نقش تأمین مالی خرد را در کاهش فقر بررسی کرده‌اند. آنها نتیجه گرفتند که تأمین مالی خرد نه‌تنها به کاهش فقر کمکی نکرده است، بلکه با افزایش سطح بدهی در جوامع فقیر، آسیب‌پذیری‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را نیز تشدید کرده است؛ بنابراین، برای درک بهتر رابطه بین تأمین مالی خرد و خطرات آسیب‌پذیری، لازم است پژوهش‌هایی در مناطق و شرایط دیگری نیز انجام شود تا این رابطه در انواع مختلف جوامع فقیر و در شرایط مختلف بررسی شود. همچنین مطالعات تطبیقی در این زمینه می‌تواند به درک عمیق‌تری از چالش‌ها و فرصت‌های تأمین مالی خرد منجر شود.  با تحلیل 50 مقاله پراستناد با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در حوزۀ تأمین مالی خرد، این پژوهش چندین شکاف اساسی را نیز در ادبیات علمی این حوزه شناسایی کرد که نیاز به پژوهش‌های بیشتری دارد. بسیاری از مطالعات پیشین عمدتاً به برخی از کشورهای درحال‌توسعه ازجمله: آفریقا، چین، هند و بنگلادش متمرکز شده بودند که این نشان‌ از توجه این کشورها به حوزۀ تأمین مالی خرد است؛ درحالی‌که تأمین مالی خرد در کشورهای دیگر و توسعه‌یافته نیز نیازمند بررسی است؛ علاوه‌براین فقدان مطالعات تطبیقی بین مناطق مختلف جغرافیایی دیده شد. مطالعات تطبیقی بین مناطق مختلف می‌تواند به تحلیل‌های جامع‌تری از تأثیرات اقتصادی و اجتماعی تأمین مالی خرد منجر شود؛ علاوه‌براین هرچند 7 مورد از مطالعات پیشین تأمین مالی خرد در سطح جهانی پرداخته بررسی کرده‌اند، تفاوت‌های فرهنگی در نحوۀ پذیرش و اثرگذاری آن بر تأمین مالی خرد بررسی نشده است. پژوهش‌های آینده باید بر نقش این تفاوت‌ها در موفقیت یا شکست برنامه‌های تأمین مالی خرد تمرکز کنند. حملات رسانه‌های عمومی به‌عنوان چالشی اساسی برای مؤسسات مالی خرد و عملکرد آنها می‌تواند موضوعی حیاتی برای پژوهش‌های آینده باشد؛ در این راستا، پژوهشگران می‌توانند برروی جنبه‌های مختلف این موضوع تمرکز کنند و پژوهشی درخصوص چگونگی تأثیر حملات رسانه‌ای و اطلاعات نادرست بر اعتبار و عملکرد مؤسسات مالی خرد انجام دهند؛ علاوه‌براین پژوهشگران می‌توانند راهبردهای مختلفی را بررسی‌ کنند که مؤسسات مالی خرد در پاسخ به حملات رسانه‌ای اتخاذ می‌کنند. پژوهش‌های آینده باید با هدف پرکردن شکاف‌های شناسایی‌شده به‌ویژه در درک تأثیرات بلندمدت تأمین مالی خرد و بررسی مدل‌های نوآورانه‌ای بپردازندکه می‌توانند قابلیت مقیاس‌پذیری و پایداری آن را افزایش دهند. نیاز به مطالعات تجربی دقیق‌تر با استفاده از روش‌شناسی‌های قوی برای ارزیابی اثربخشی مداخلات مختلف تأمین مالی خرد وجود دارد؛ درنتیجه، درحالی‌که تأمین مالی خرد به‌عنوان ابزاری برای توسعۀ اجتماعی-اقتصادی نشان داده است، پتانسیل آن تنها ازطریق اصلاح مداوم شیوه‌ها، سیاست‌ها و رویکردهای نظری به‌ طور کامل برآورده می‌شود. ذی‌نفعان ازجمله سیاست‌گذاران، کارگزاران و پژوهشگران باید برای ایجاد اکوسیستم تأمین مالی خرد فراگیرتر و مؤثرتر همکاری کنند که بتواند با نیازهای پویا جمعیت هدف سازگار شود.

 

 

[1] Microfinance

[2] Robert Christen

[3] Gates Foundation

[4] Microfinance Barometer report

[5] Grameen Bank model

[6] Mohammad Yunus

[7] Antecedents, Decision, Outcomes

[8] Theories, Context, Methods

[9] Microcredit

[10] Lysander Spooner

[11] Friedrich Wilhelm Raiffeisen

[12] ADO

[13] TCM

[14] Theory-Context-Characteristics-Methodology

[15] Meta-Study

[16] Meta - Theory

[17] Meta - Method

[18] Meta – Synthesis

[19] Meta - Analysis

[20] Amartya Kumar Sen

[21] Martha Nussbaum

خواستار، حمزه (1388). ارائۀ روشی برای محاسبۀ پایایی مرحلۀ کدگذاری در مصاحبه‌های پژوهشی. روش‌شناسی علوم انسانی، 15(58)، 161- 174. https://method.rihu.ac.ir/article_418.html
شهیدی‌نسب، مصطفی (1395). طراحی نظام تأمین مالی خرد براساس آموزه‌های اقتصادی و مالی اسلامی [رساله دکتری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی]. گنج.