مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها در بانک با به‌کارگیری تحلیل شبکه‌ای فازی و الگوی آرمانی (مطالعۀ موردی: بانک تجارت)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حسابداری دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان، ایران

2 استادیار گروه مدیریت دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 کارشناسی ارشد مدیریت مالی، گروه حسابداری دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

4 دانشجوی دکتری مدیریت صنعتی، دانشگاه تهران واحد فارابی قم ، ایران

چکیده

هدف از مدیریت دارایی­ها و بدهی‌ها (مدیریت ترازنامه) حداکثرسازی ثروت سهامداران ‌است. حداکثرسازی ثروت سهامداران تحت تأثیر دو عامل ریسک و بازده قرار می‌گیرد. با مدیریت بهینۀ ترازنامه، سود را حداکثر و انواع ریسک‌های آن را می‌توان حداقل و از این طریق، ثروت سهامداران را حداکثر کرد. این پژوهش، با هدف حداکثرسازی ثروت سهامداران، ابتدا عوامل ریسک و بازده را شناسایی و براساس روش تحلیل شبکه‌ای فازی، وزن اهمیت آنها را مشخص می‌کند. مطالعۀ موردی در این پژوهش، بانک تجارت است. برای به‌دست‌آوردن ترازنامۀ پیشنهادی بانک تجارت، الگوی آرمانی وزن‌داری مدّنظر قرار می‌گیرد. زیرمعیارهای ریسک و بازده در این بررسی به‌صورت آرمان وارد الگو شده و با توجه به محدودیت‌های ساختاری موجود، الگو حل می‌شود. نتایج حاصل از الگو نشان می‌دهد کلیّۀ اهداف تعیین‌شده به‌جز ریسک بازار، به‌طور کامل تحقق ‌یافته و انحراف‌های تمامی آرمان‌ها به‌جز ریسک بازار صفر شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Asset-Liability Management of Banks Using Goal Programming Model and Fuzzy ANP (Case Study: Tejarat Bank)

نویسندگان [English]

  • Naser Izadinia 1
  • mahsa ghandehari 2
  • ahmad abedini 3
  • mahdi abedini naeini 4
1 University of Isfahan, Iran
2 Assistant Professor, Management Department, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
3 MSc in Financial Management, Accounting Department, Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
4 Ph.D. Student in Operations Research, Farabi Campus of University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Maximization of the share holders` wealth is the main objective in assets and liabilities management which depends on two key factors: risk and return. To attain this, the optimal management of the balance sheet could assist to maximize the profit and minimize the risk. This study investigates primarily the functionality of risk and return, and subsequently inspects their effects on the maximization of stockholders wealth by the means of network analysis method. To realize the proposed balance sheet of Tejarat Bank, and then a Multi Objective model of goal programming model has been applied. In this work, the criterion of risk and return have been estimated as ideal parameters in order to determine the model considering the existing structural limitations. The result shows that all defined objectives except market risk has been accomplished while deviations of all parameters except market risk has been taken into account as zero.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Goal Programing
  • Risk
  • Return
  • ANP
  • Assets and liabilities management

مقدمه

 

یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مفاهیم در عرصۀ صنعت بانکداری، مدیریت مؤثر دارایی‌ها و بدهی‌ها در بانک‌ها (مدیریت مؤثر ترازنامه) است. دارایی‌ها و بدهی‌ها به‌طور در خور ‌توجهی در دو دهۀ گذشته همراه با رشد و ادغام مؤسسات مالی و ظهور محصولات و خدمات مالی جدید تغییر یافته است. نقش اصلی بانک، فراهم‌کردن وجوه از منابع و تخصیص این وجوه به استفاده‌کنندگان است. مدیریت این فرایند، یکی از مهم‌ترین عناصر برنامه‌ریزی استراتژیک بانک است [10]. امروزه بررسی و تحلیل ترازنامۀ بانک، یکی از بهترین ابزارها برای تحلیل و بررسی کارایی یک بانک است و حتی اغلب ریسک‌ها را نیز از ترکیب ترازنامه می‌توان شناسایی و مدیریت کرد. از این‌رو، مدیریت ترازنامه که بیشتر با عنوان مدیریت دارایی و بدهی بیان می‌شود، اهمیت خاصی برای بانک‌ها دارد. اهمیت مدیریت دارایی و بدهی را در این نکته می‌توان خلاصه کرد که درواقع، بانک‌ها مؤسساتی مالی هستند که باید بین منابع و مصارف و یا هزینه و درآمد حاصل از فعالیت خود تعادلی ایجاد کنند که به حیات مالی خود در بازار بتوانند ادامه دهند. تعادل بهینه بین این عوامل به‌دست نمی‌آید، مگر با درنظرگرفتن فعل و انفعالات مهمی که بین ساختار بدهی‌- سرمایۀ بانک و ترکیب دارایی‌های آن وجود دارد [11].

به‌دلیل کاهش حمایت­های دولتی از بانک‌های خصوصی و انتظارات سهامداران و جذب بخش زیادی از منابع پولی کشور با بانک‌ها، به‌کارگیری تکنیک‌های علمی برای مدیریت بهینۀ منابع و مصارف بانک‌ها ضرورت می‌یابد. از طرفی به‌دلیل وجود ریسک‌هایی ازجمله ریسک نقدینگی، ریسک اعتباری و ... در سیستم بانکداری، ضرورت مدیریت بهینۀ ترازنامه که با ثروت سهامداران در ارتباط مستقیم است، احساس می‌شود. از آنجا که با مدیریت بهینۀ دارایی و بدهی، ثروت سهامداران را می‌توان حداکثر کرد، این پژوهش می‌کوشد ترازنامۀ بهینه‌شدۀ بانک تجارت را با به‌کارگیری تکنیک برنامه‌ریزی آرمانی به‌ دست آورد. برای رسیدن به ترازنامۀ بهینه‌شدۀ بانک، سه‌گام پیش رو داریم. گام اول، تعیین معیارها یا همان اهداف بانک است. در این راستا، بانک با اهداف متضادی از قبیل نقدینگی، سود، کفایت سرمایه، قدرت بازپرداخت بدهی و بسط سپرده‌ها به همراه محدودیت‌های قانونی و مالی و سیاست‌های مؤسسه روبه‌رو است. گام دوم، تعیین وزن معیارها و گام سوم ساخت یک الگوی چندهدفه است. از آنجا که در نظر داریم تمامی اهداف مدّنظر به‌طور همزمان در الگو آورده شوند و حداقل‌سازی انحراف اهداف، اصل اساسی در این الگو است، از برنامه‌ریزی آرمانی در طراحی الگو استفاده شده است.

 

مبانی نظری  

بررسی مبانی مرتبط در این پژوهش در دو حوزۀ پژوهش‌های خارجی و داخلی ‌بررسی‌شدنی است که درادامه، به آن اشاره می‌شود. از اولین پژوهش‌ها در این زمینه می‌توان به الگوی چمبرز و کارنز (1961) اشاره کرد که به‌صورت یک الگوی برنامه‌ریزی خطی قطعی، شرایط عملیات جاری بانک را بیان می‌کند و سبدی بهینه برای بانک در طول چند دوره تعیین و سطح ریسک موجود در این سبد سرمایه‌گذاری به‌صورت محدودیت‌هایی در الگو بیان می‌شود [10]. مطالعات مشابهی را کهن و همر (1976)، ربرتسون (1972)، لیفسون و بلکمن (1973) و فیلیتز و لوئفلر (1979) انجام دادند. اگرچه تصور می‌شد الگو‌ها در برخورد با پراکندگی و نیز عدم اطمینان و پویایی به‌طور متفاوت برخورد می‌کند؛ همۀ آنها در تابع هدف، سودآوری را مدّنظر قرار می‌دادند و از محدودیت‌ها به‌شکل خطی سود می‌بردند [12].

گیوکاس و واسیلوگ (1991) عقیده دارند، مدیریت علاوه بر تلاش برای حداکثرسازی درآمدها، برای ریسک‌های درگیر در تخصیص سرمایه و دیگر اهداف بانک نیز باید تلاش کند [8]. کاسمیدو و زاپانیدیس (2002) به الگو‌سازی در غالب برنامه‌ریزی آرمانی یک دوره‌ای توجه کردند که به شبیه‌سازی یک ترازنامه برای سال 2001 منجر شد [12]. آرزیو تکتاس و همکاران (2005) الگوی برنامه‌ریزی آرمانی برای دو بانک تجاری ترکیه با رفتار ریسک‌پذیری متمایز ارائه دادند [2]. چیو(2007) با استفاده از دو معیار میانگین – واریانس و اصل اولین ایمنی ریز، دارایی بهینه برای سرمایه‌گذاری را بررسی کردند که با بدهی‌های ‌کنترل‌نشدنی روبه‌رو است [9]. شارما و همکاران (2009) نشان دادند الگوی برنامه‌ریزی آرمانی فازی ساده و موزون به‌طور کارا و اثربخش برای بسط الگو‌های واقعی و منعطف در مدیریت سبد و سرمایه‌گذاری مؤسسات اعتباری می‌تواند استفاده شود [15]. کروگر (2011) الگوی برنامه‌ریزی آرمانی را برای مدیریت استراتژیک ترازنامه بانک ارائه داد. وی علاوه بر درنظرگرفتن متغیرهایی چون نقدینگی، رشد سهم بازار، کفایت سرمایه، ریسک و بازده به‌عنوان آرمان، محدودیت‌های نقدینگی بازل را نیز در نظر می‌گیرد [13]. علی مدد و بختیاری (1385) ریسک ساختار ترازنامۀ بانک توسعۀ صادرات ایران را ارزیابی و بررسی تحلیلی کردند و از تکنیک‌های حرفه‌ای و پیشرفتۀ بانک جهانی، الگوی کفایت سرمایه، کمیتۀ تخصصی بال، الگوی رتبه‌بندی Camels و الگوی ارزش در معرض ریسک استفاده کردند که دیدگاه ترازنامه‌ای مناسب دارد  [1]. کریمی و مزیکی (1385) با روش ماتریس شبه‌معکوس، روش شبکۀ عصبی و روش شبیه‌سازی، ترازنامۀ یک بانک تازه‌تأسیس را براساس اصول مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها پیش‌بینی کردند و به این نتیجه رسیدند که مقادیر پیش‌بینی‌شده کمتر از مقادیر واقعی است [11].کریمی و مشیری (1385) مدیریت بهینۀ دارایی‌ها و بدهی‌ها در بانک‌ کارآفرین را با استفاده از الگوی برنامه‌ریزی آرمانی و روش تحلیل سلسله‌مراتبی اقلام حاصل از الگو با ترازنامۀ واقعی یا بودجه‌شده را بررسی کردند [10].

روزن و زنیوس (2006) استراتژی‌های مدیریت دارایی و بدهی را به چهار دستۀ زیر طبقه‌بندی کردند: الگو‌های ایستای تک‌دوره‌ای، الگو‌های احتمالی تک‌دوره‌ای، الگو‌های ایستای چنددوره‌ای، الگو‌های احتمالی چنددوره‌ای. همچنان که از نام آنها برمی‌آید الگو‌های تک‌زمانه به سرمایه‌گذاری بهینه در یک افق زمانی مربوط می‌شود. الگو‌های چنددوره‌ای به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند سبد سرمایه‌گذاری خود را در چند دورۀ زمانی متوازن کنند و نسبت به شرایط بازار و حتی اهداف سرمایه‌گذاری جدید نیز سازگار شوند؛ در حالی ‌که استراتژی‌های تک‌زمانه ممکن است در بعضی از موقعیت‌ها به‌خوبی انجام شود [14].

 

 روش‌ پژوهش

جامعۀ آماری شامل 12 نفر از کارشناسان واحدهای سرمایه‌گذاری و ریسک بانک تجارت بودند که با نظر به این حجم، چهار نفر از این کارشناسان با استفاده از روش‌های نمونه‌گیری هدفمند و قضاوتی، در نظرخواهی و تکمیل پرسشنامه شرکت داده ‌شده‌اند. برای گردآوری داده‌ها از روش میدانی (استفاده از مصاحبه و پرسشنامه) استفاده شد. ابتدا براساس نظرات کارشناسان و مبانی پژوهش، معیارهای مدیریت دارایی­ها و بدهی‌ها در بانک تجارت تعیین شد. برای تعیین وزن معیارها، پرسشنامه­های مقایسه‌های زوجی تکمیل‌ و این پرسشنامه‌ها با درنظرگرفتن ارتباط‌های داخلی با استفاده از روش تحلیل شبکه‌ای فازی تحلیل شد. درنهایت، براساس وزن و رتبۀ به‌دست‌آمده برای هر یک از معیارها، مقدار ریالی هر یک از اقلام ترازنامه با استفاده از الگو­سازی چندهدفۀ فازی محاسبه شده است. در شکل 1 طرح پژوهش استفاده شده مشاهده و درادامه، گام‌های اصلی الگوی پژوهش به‌صورت کامل تشریح می‌شود.

 

 

 

تعیین معیارها و فیلترینگ

محاسبه اثر هدف روی معیارها (W21)

محاسبه ارتباطات درونی معیارها (W22)

محاسبه وزن کلی با حاصلضرب (W21*(W21))

ساخت مدل تصمیم‌گیری چند هدفه

حل مدل و تعیین ترازنامه پیشنهادی

محاسبه وزن کلی با حاصلضرب (W21*(W21))

 

شکل (1) چارچوبفرایندپژوهش

 

 

هدف مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها در بانک‌ها مانند سایر بنگاه‌های خصوصی، حداکثرسازی ثروت سهامداران است [10]. ثروت سهامداران تحت تأثیر دو عامل ریسک و بازده قرار می‌گیرد که هر چه بازده افزایش و ریسک کاهش یابد، ثروت سهامداران افزایش می‌یابد؛ درنتیجه، تمام تصمیم‌های مالی در نظریه نوین سبد سرمایه‌گذاری، تحت تأثیر دو عامل ریسک و بازده قرار می‌گیرد [9]. با توجه به‌ صورت سود و زیان بانک‌ها، سود بانکی (بازده) حاصل‌جمع درآمدهای مشاع و غیرمشاع منهای هزینۀ سپرده‌گذاران و سایر هزینه‌ها است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها، سود بانکی تحت تأثیر چهار عامل قرار داده‌شده در شکل 2 است.

با توجه به مطالعۀ مبانی پژوهش و نظر خبرگان بانک تجارت ریسک نیز شامل: 1) ریسک اعتباری (احتمال اینکه گیرندۀ اعتبار، اصل و سود تسهیلات اعطایی را بازپرداخت ‌نکند)، 2) ریسک بازار (نوسان نرخ‌ها یا قیمت‌های بازار، مانند نرخ بهره ، نرخ ارز و ...)، 3) ریسک نقدینگی (ناشی از ناتوانی یک بانک در تأمین وجوه برای اعطای تسهیلات، یا پرداخت به‌موقع دیون خود) و 4) ریسک عملیاتی (ریسکی که منشأ بانکی ندارد) است که در شکل 2 نشان داده‌ شده است.

 

 

 

 

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

حداکثر سازی ثروت سهامداران

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


شکل (2) معیارها و زیرمعیارهای حداکثرسازی ثروت سهامداران

 

 

فرایند تجزیه و تحلیل شبکه‌ای (ANP) یکی از تکنیک‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره است که با ساعتی به‌عنوان حالت توسعه‌یافتۀ AHP مطرح شد. در این روش، درجۀ زیادی از روابط درونی میان ویژگی‌های مختلف گزینه‌ها در نظر گرفته می‌شود [16]. وقتی تصمیم‌گیرنده با مسألۀ غیرقطعی و پیچیده‌ای مواجه می‌شود و قضاوت‌های مقایسه‌ای خود را به‌صورت نسبت‌های غیرقطعی گام‌های ANP استاندارد و به‌خصوص، رویکرد اولویت‌بندی بردار ویژه‌ به‌عنوان رویه‌های درست در نظر گرفته نمی‌شوند؛ درنتیجه، بهتر است با استفاده از مجموعه‌های فازی به پیش‌بینی بلندمدت و تصمیم‌گیری در دنیای واقعی اقدام شود [7]. در این رویکرد، ماتریس‌های مقایسه‌های زوجی میان ویژگی‌های گوناگون هر سطح با کمک مقیاس 1- 9 اعداد فازی  مثلثی (جدول 1) برای بیان درجۀ اهمیت شکل‌گرفته‌اند [4].

 

 

 

 

جدول (1) مقیاس‌های زبانی برای بیان درجۀ اهمیت

اعداد فازی

تعاریف

مقیاس فازی

 

اهمیت یکسان

(1و1و1)

 

نسبتاً مهم­تر

(5و3و1)

 

اهمیت زیاد

(7و5و3)

 

اهمیت بسیار زیاد

(9و7و5)

 

کاملاً مهم­تر

(9و9و7)

ارزش بینابین

 

(x-1,x,x+1)

معکوس اعداد مثلثی

 

)

 

 

برای به‌دست‌آوردن ترجیحات تصمیم‌گیرنده، چندین روش برای تخمین اولویت‌های فازی وجود دارد. یکی از این روش‌ها، روش لگاریتم حداقل مربعات است [5].

رابطۀ 1

 

رابطۀ 2

 

        

رابطۀ 3

          

 

روش ANP فازی براساس روش مفروض، برای به‌دست‌آوردن وزن معیارهای حداکثرسازی ثروت سهامداران با مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها استفاده می‌شود. با محاسبات انجام‌شده بر جدول‌های مقایسه‌های زوجی، اوزان معیار‌های مذکور به‌صورت فازی و قطعی سازی شده و برای استفاده در تابع هدف در جدول 2 آورده شده است.

 

 

جدول (2) وزن فازی نهایی زیرمعیارها

زیرمعیارها

وزن فازی

وزن قطعی زیرمعیارها

Low

Med

Up

تسهیلات

262/0

496/0

768/0

320/0

سرمایه‌گذاری‌ها

068/0

166/0

306/0

111/0

اوراق مشارکت

0

036/0

128/0

029/0

نرخ سود

465/0

715/0

958/0

405/0

ریسک عملیاتی

065/0

860/0

108/0

055/0

ریسک اعتباری

024/0

031/0

042/0

200/0

ریسک نقدینگی

009/0

011/0

016/0

008/0

ریسک بازار

003/0

003/0

005/0

003/0

 

 

 

پس از تعیین وزن زیرمعیارها، با استفاده از روش تحلیل شبکه‌ای فازی، مقدار ریالی هریک از اقلام ترازنامه، با استفاده از حل الگوی برنامه‌ریزی آرمانی  محاسبه می­شود. کلیّۀ متغیرهای به‌کاررفته در این الگو در جدول3 معرفی ‌شده‌اند، ضمناً  نشان‌دهندۀ انحراف‌های مثبت از آرمان n ام و  نشان‌دهندۀ انحراف‌های منفی از آرمان n ام است.

این تابع هدف 8 انحراف نامساعد از آرمان را در خود جای‌داده است که در قالب 8 زیر معیار شناسایی ‌شده است. هدف از این تابع، حداقل‌سازی انحرافات نامساعد در الگو است که محدودیت‌های آرمانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اوزان اهمیت مربوط به هر یک از این انحراف‌های وزن قطعی در جدول شمارۀ 2 قرار دارد.

رابطۀ 4

MinZ= 0/455  +0/32  +/029  +/111  +/020  + /003  + /008  + /055  

 

محدودیت‌های آرمانی

این تابع نشان‌دهندۀ میزان سود حاصل از مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها است. سود حاصل از مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها عبارت است از اختلاف درآمدهای مشاع و هزینۀ سود سپرده‌گذاران.

رابطۀ 5     

15/55%  + 22/4%  + 16% – 13/57%  + 16523000 – 16075555 +  –  =8387096

 

 با مراجعه به بودجۀ اعلامی برای بانک تجارت، نرخ میانگین درآمدها و هزینه‌های بانکی را می‌توان محاسبه کرد. براساس این، نرخ درآمد حاصل از تسهیلات اعطایی به‌طور میانگین 55/15 درصد و نرخ درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها و مشارکت‌ها براساس نظر کارشناس بانک به‌صورت تخمینی 22/4 درصد و نرخ درآمد حاصل از اوراق مشارکت نیز براساس بودجه 16 درصد است. نرخ سود سپرده‌های بانکی نیز که بخش اعظمی از هزینه‌های بانکی را به خود اختصاص می‌دهد، به‌طور میانگین 57/13 درصد در نظر گرفته‌ شده است. مبلغ 16523000 میلیون ریال مربوط به جمع درآمدهای غیرمشاع بودجه‌شده و مبلغ 16075555 میلیون ریال هزینه‌های  بودجه‌شده غیر از سود سپرده‌های بانکی است.

 براساس مستندات بودجۀ بانک تجارت، برای تسهیلات رشدی 44 درصد برآورد شده است که با توجه به افزایش سرمایۀ بانک ، افزایش مذکور متصور است.

رابطۀ 6     

 +  –  = 1/44 * 239587258 

 

گفتنی است افزایش‌ها براساس مبالغ ترازنامۀ سال قبل به‌صورت آرمان متصور شده است.

با مطالعۀ مستندات بودجۀ بانک تجارت و با توجه به نظر خبرگان و کارشناسان واحد ریسک و سرمایه‌گذاری این بانک، انتظار می­رود اوراق مشارکت نسبت به سال قبل، رشد 30 درصدی داشته باشند.

رابطۀ 7       

 +  –  = 1/3 * 8713640

 

با توجه به برنامۀ بانک دربارۀ حضور فعال‌تر در بورس اوراق بهادار و نیز تهاتر بخشی از بدهی دولت به‌واسطۀ واگذاری سهم تا پایان سال مالی مدّنظر، پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری‌ها و مشارکت‌ها نسبت به سال قبل، رشدی معادل 80 درصد داشته باشند.

رابطۀ 8             

 +  – = 1/8 * 5012549

از نسبت کفایت سرمایه برای پوشش ریسک اعتباری استفاده شده است. روش جاری استاندارد استفاده از رتبه‌های اعتباری، برای تعیین وزن‌های ریسک در موقعیت‌های خاص را تجویز می‌کند [3]. براساس آیین‌نامۀ کفایت سرمایۀ بانک مرکزی، حداقل این نسبت برای کلیّۀ بانک‌ها و مؤسسات اعتباری 8 درصد تعیین می‌شود؛ اما براساس سیاست‌های بانک تجارت، آرمان بانک، رسیدن به سقف 12 درصد است.

رابطۀ 9

 + –  = 12%               

براساس نظر کارشناسان بانک، 5/1 درصد از تسهیلات اعطایی به‌عنوان ذخیرۀ مطالبات و سرمایه‌گذاری‌ها در نظر گرفته‌ شده است. همچنین به‌دلیل اینکه ذخیرۀ تجدید ارزیابی دارایی‌های ثابت در ترازنامه موجود نیست، به‌صورت عدد ثابتی در صورت کسر آورده شده است. ضریب 858/ میانگین موزون ضریب ریسک تسهیلات اعطایی است. اوراق مشارکت غیردولتی 39 درصد از کل اوراق مشارکت را به‌طور متوسط به خود اختصاص داده است. متغیر مطالبات از بانک‌ها و مؤسسات اعتباری نیز  براساس آیین‌نامۀ کفایت سرمایه، ضریب 20 درصد را به خود اختصاص می‌دهد. بقیۀ متغیرها نیز براساس آیین‌نامۀ کفایت سرمایه، ضریب 100 درصد می‌گیرد.

برای پوشش ریسک بازار از نسبت سپرده‌های بدون هزینه به کل سپرده‌ها استفاده شده است که براساس نظر کارشناسان بانک، حداقل این نسبت، 45 درصد است که به‌صورت محدودیت ساختاری نشان داده‌ شده است. همچنین آرمان بانک برای این نسبت، رسیدن به 50 درصد است که در رابطۀ10 الگو‌سازی شده است.

رابطۀ 10

 + – = 50%             

از نسبت وجه نقد به کل سپرده‌ها نیز برای اندازه‌گیری ریسک نقدینگی استفاده شده است که براساس نظر کارشناسان بانک، مقدار 5/1 درصد برای حد بالای این نسبت و  1 درصد برای حد پایین این نسبت در نظر گرفته‌ شده است که حد بالای آن آرمان است و به‌صورت یک محدودیت آرمانی نوشته می‌شود.

رابطۀ 11            

 +  –   = 1.5%     

 

بانک برای اندازه‌گیری ریسک عملیاتی، از نسبت سود عملیاتی به سایر اندوخته‌ها استفاده می‌کند. از نظر کارشناسان بانک، حداقل این نسبت برای پوشش ریسک عملیاتی ، 15 درصد است. در این پژوهش، از سود قبل از مالیات به‌ جای سود عملیاتی استفاده شده است.

رابطۀ 12           

+ – = 15%(15/55% +22/4% +16% -13/57% +16523000–16075555)

در این بخش، 64 محدودیت ساختاری شناسایی شدند. محدودیت­های ساختاری این پژوهش به سه بخش تقسیم می‌شود:

1- محدودیت‌های قانونی (مربوط به آیین‌نامه‌های بانکی است)

2- محدودیت­های مدیریتی (نظر کارشناسان مدیریت دارایی و بدهی بانک تجارت)

3- سایر محدودیت‌ها

براساس نظر کارشناسان و مدیران بانک تجارت و همچنین درنظرگرفتن سایر الزامات، اختصاص سپرده‌ها  به تسهیلات بین 80 درصد تا 85 درصد است.

رابطۀ 13            

80%£ £ 85%

این نسبت یکی از روش‌های مدیریت نقدینگی بانک‌ها استفاده از نسبت‌ها و حدود نقدینگی است. بنا بر نظر کارشناسان بانک تجارت، حداقل این نسبت برای پوشش ریسک نقدینگی 1 درصد است.

رابطۀ 14            

³ 1%

سپردۀ قانونی تودیع‌شده نزد بانک مرکزی براساس نسبت‌های تعیین‌شده براساس مفاد چهار بستۀ سیاستی – نظارتی سیستم بانکی به‌صورت زیر محاسبه شده است.

رابطۀ 15 

x2=0/10y4 + 0/17y3 + 0/15y5 +0/17y6

         

براساس دستورالعمل سرمایه‌گذاری مؤسسات اعتباری شورای پول و اعتبار، بانک‌های غیردولتی مجاز هستند، حداکثر 40 درصد سرمایۀ پایۀ خود را به اوراق مشارکت و سرمایه‌گذاری‌ها و مشارکت‌ها اختصاص دهند.

رابطۀ 16

£   

رابطۀ 17

£  

 

براساس نظر کارشناسان بانک تجارت و با درنظرگرفتن بودجۀ سال مدّنظر این بانک، برای سپرده‌ها (دیداری، قرض‌الحسنه و سرمایه‌گذاری مدت­دار و سایر سپرده‌ها) حداکثر رشد 33/7 درصد و حداقل رشد سپرده‌ها 30 درصد در نظر گرفته ‌شده است.

رابطه18

Yn*1/337³ ³Yn*1/3          n=3,4,5,6

که در آن Y*nسپرده‌های دیداری سال جدید و Yn سال قبل است.

حد صدور ضمانت‌نامه: در الزام تعریف‌شده از طرف بانک مرکزی برای حد صدور ضمانت‌نامه‌ها بیان‌شده است حداکثر میزان صدور ضمانت‌نامه برابر 30 درصد میزان سپرده­ها به ‌اضافۀ حقوق صاحبان سهام به ‌اضافۀ میزان نقدی صدور ضمانت‌نامه است.

رابطۀ 19

£ 30%  +  + 10%  

رابطۀ20

£ 30%  +  + 10%  

رابطۀ21

£ 30%  +  + 10%            

رابطۀ22

£ 30%  +  + 10%  

 

 

به استناد بخشنامۀ شمارۀ 257248 مورخ 21/11/1389 بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، نسبت خالص دارایی‌های ثابت به حقوق صاحبان سهام پس از کسر سود انباشته از 70 درصد نباید تجاوز کند. همچنین براساس نظر کارشناسان بانک تجارت حداقل این نسبت برابر 40/0 است.

رابطۀ 23

40%£ £ 70%

براساس نظرات کارشناسان بانک تجارت، این نسبت باید حداقل 45/0 باشد.

رابطۀ 24

³45%            

برای دارایی‌های ثابت که به دارایی‌های مشهود و غیرمشهود و سایر تقسیم می‌شود، براساس سیاست‌های بانک و نظر کارشناسان امر، حداقل و حداکثر مقداری در نظر گرفته ‌شده است.

براساس نیاز برای انجام مبادلات و نیز نیازهای بین‌بانکی، تقریباً مقدار ثابتی از دارایی نزد سایر بانک‌ها و سایر مؤسسات اعتباری نگهداری می‌شود که این رقم عموماً حداقل 006/0 مجموع سپرده‌ها و حداکثر 008/0 مجموع سپرده‌ها است.

رابطۀ 25

£0/008        

 

براساس نظر کارشناسان بانک تجارت رقم مربوط به این دارایی حداقل 5/5 درصد و حداکثر 7/5 درصد از مجموع سپرده‌های بانک تعیین ‌شده است.

رابطۀ 26

£0/075  

 

براساس نظر کارشناسان بانک تجارت رقم مربوط به این دارایی حداقل 8/5 درصد و حداکثر 6/7 درصد از مجموع سپرده‌های بانک تعیین‌ شده است.

رابطۀ 27

£0/076  

 

براساس نظر کارشناسان بانک تجارت، رقم مربوط به این دارایی حداقل 16 درصد و حداکثر 20 درصد از مجموع اقلام زیرخطی است.

رابطۀ 28

³  

 

اقلام در راه: براساس نظر کارشناسان بانک تجارت رقم مربوط به این دارایی حداقل 4/0 درصد و حداکثر 6/0 درصد از مجموع سپرده‌های بانک تعیین‌ شده است.

رابطۀ 29

£  

 

سایر محدودیت‌ها: محدودیت‌های دیگری از نوع قانونی و سیاستی وجود دارد که بیشتر به‌صورت اعداد ثابتی در الگو نقش‌آفرینی می‌کنند. این محدودیت‌ها شامل اندوختۀ قانونی، سرمایه، سود و زیان حاصل، سود انباشته، ذخیرۀ پاداش، سود سهام پرداختی، ذخایر و سایر بدهی‌ها، سود پرداختنی به سپرده‌گذاران، مالیات پرداختنی و انواع بدهی‌های دیگر است که ازجملۀ آنها  به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

³350000، £500000 ،  = 6000000، X12³12139847،  =2800000، £300000،

³250000، £8000000، ³7300000، £4000000، ³3500000، £2600000،

³2300000، £49000000، ³41500000،   =17500000 ، Y17=723900 ،

X12£12700000 =4069260، £11500000، ³11000000، £17000000، ³16400000

با شناسایی محدودیت‌های آرمانی و ساختاری، الگو با استفاده از نرم‌افزار لینگو حل می‌شود و نتیجۀ حاصل از الگو،  میزان تخصیص بهینۀ منابع بانک در میان گروه‌های مختلف دارایی را نشان می‌دهد که در قالب ترازنامۀ پیشنهادی بانک در سال آینده در جدول 3  قرار داده‌ شده است.

 

نتایج و پیشنهادها

مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها، فرایندی چندبعدی است که مستلزم تعاملات همزمان در ابعاد مختلف است. موضوع مشترک مدیریت دارایی‌ها و بدهی‌ها در صنایع زیادی مثل بانکداری، بیمه، صندوق‌های بازنشستگی مدّنظر قرارگرفته است. بانک‌ها برای ادامۀ حیات مالی خود باید بین منابع و مصارف خود ترازی ایجاد کنند. به‌دلیل نبود حمایت‌های دولتی از بانک‌های خصوصی و انتظارات سهامداران و جذب بخش زیادی از منابع پولی کشور توسط بانک‌ها، به‌کارگیری تکنیک‌های علمی برای مدیریت بهینۀ منابع و مصارف بانک‌ها ضروری است.


 

جدول(3) ترازنامۀ پیشنهادی حاصل از حل الگو

بانک تجارت (شرکت سهامی عام) ترازنامۀ پیشنهادی

دارایی‌ها

بدهی‌ها و حقوق صاحبان سهام

متغیرها

ارقام (میلیون ریال)

متغیرها

ارقام (میلیون ریال)

موجودی نقد (x1)

4447319

بدهی به بانک‌های مرکزی (y1)

11000000

مطالبات از بانک‌های مرکزی (x2)

68499110

بدهی به بانک‌ها و مؤسسات اعتباری (y2)

16400000

مطالبات از بانک‌ها و مؤسسات اعتباری(x3)

24460260

سپرده‌های دیداری (y3)

135588900

مطالبات از دولت (x4)

22236600

سپرده‌های قرض‌الحسنه و مشابه (y4)

33470160

تسهیلات اعطایی و مطالبات (x5)

355785500

سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار (y5)

238120400

سایر حساب‌های دریافتنی (x6)

1778928

سایر سپرده‌ها (y6)

37552410

بدهکاران بابت اعتبارات اسنادی و بروات مدت‌دار ارزی(x7)

45678500

بدهی بانک بابت پذیرش اعتبارات اسنادی و بروات مدت‌دار (y7)

41500000

اوراق مشارکت (x8)

11327730

مالیات پرداختنی (y8)

2300000

سرمایه‌گذاری‌ها و مشارکت‌ها (x9)

9022588

سود پرداختنی به سپرده‌گذاران (y9)

3500000

دارایی‌های ثابت مشهود (x10)

12737610

ذخایر و سایر بدهی‌ها (y10)

7300000

دارایی‌های ثابت نامشهود (x11)

700000

سود سهام پرداختنی(y11)

250000

سایر دارایی‌ها (x12)

11000000

ذخیرۀ پاداش پایان خدمت کارکنان (y12)

2800000

اقلام در راه (x13)

1500000

سرمایه (y13)

17500000

تعهدات مشتریان بابت اعتبارات اسنادی (x14)

98829320

اندوختۀ قانونی (y14)

4069260

تعهدات مشتریان بابت ضمانت‌نامه‌ها (x15)

98829320

سایر اندوخته‌ها (y15)

2710816

سایر تعهدات مشتریان (x16)

20638400

سود و زیان حاصل از تسعیر ارز (y16)

350000

وجوه اداره‌شده و موارد مشابه (x17)

952541

نتیجه برابری‌های قانونی نرخ ارز (y17)

723900

 

 

سود انباشته (y18)

6397816

 

 

در این پژوهش سعی شد با استفاده از مدیریت بهینۀ دارایی و بدهی (ترازنامه) بانک تجارت، به هدف حداکثرسازی ثروت سهامداران توجه شود. درابتدا، براساس هدف مدیریت دارایی و بدهی که حداکثرسازی ثروت سهامداران است، معیارها و زیرمعیارهای حداکثرسازی ثروت سهامداران شناسایی شد. وزن اهمیت این معیارها و زیرمعیارها از روش ANP در حالت فازی محاسبه شد که به‌صورت وزن توابع هدف در الگوی آرمانی قرار گرفت.

در قسمت بعد، برای تعیین عوامل مقداری ترازنامۀ پیشنهادی با توجه به قوانین و مقررات، سیاست‌های بانک، ترازنامه سال گذشته و بودجه سال جدید، الگوی آرمانی تشکیل شد. با حل الگو و سنجش کارایی آن (با مقایسه با ترازنامۀ واقعی) از منظر کارشناسان مربوط برای دستیابی به هدف حداکثرسازی ثروت سهامداران، پیشنهاد می‌شود مطابق جدول 3 عمل شود.

[1] Ali M. M., Bakhtiari, H. (1385). Assessment of risk analysis balance sheet structure Export Development Bank of Iran, Seventeenth Islamic Banking Seminar.
 [2] Arezu T. E, NurOzkan G. & Gokhan G. (2005). Asset and liability management in financial crisis. The Journal of Risk Finance,6)2:(135-149.
 [3] Basel Committee on Banking Supervision. (2016).           Revision to the standardized approach for credit risk.Available from: https://www.bis.org/bcbs/publ/d347.htm
 [4] Bojan, S., Yvonilde, D. (2008). The use of data envelopment analysis for technology selection.Computers and Industrial Engineering, 54)1(: 66-76.      
[5] Chen, S. J., Hwang, C. L., & Hwang, F. P. (1992) Fuzzy multiple attribute decision making, Lecture Notes in Economics and Mathematical Systems, 375.1–531.
 [6] Chiu M. C. (2007). Dynamic Portfolio Selection for Asset-Liability Management. A Thesis Submitted in Partial Fulfilment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy, Chinese University of Hong Kong.
 [7] Duran, O., Aguilo, J. (2008), Computer-aided machine-tool selection based on a Fuzzy-AHP approach. Expert Systems with Applications, 34: 1787-1794.
 [8] Giokas, D Vassilogou, M. (1991). A goal programming model for bank assets and liabilities management. European Journal of Operational Research, 50: 48-60.
 [9] Habibi, H., Rostami, A. (1383). Mathematical Modeling in Management of Assets and Liabilities of Insurance Companies by Using Dynamic Programming. A Master's Thesis. Faculty of Humanities, Tarbiat Modarres University.
 [10] Karimi, M., Moshiri, E. (1385). Optimal Management of Assets and Liabilities of the Bank Using the Model of Goal Programming (GP) and Analytical Hierarchy Process (AHP). Master's Thesis. Al-Zahra University.
 [11] Karimi, S. M., Mesic, A. (1385). Predicting the newly established bank balance sheet assets and liabilities are based on management principles, Seventeenth Islamic banking seminar.
[12] Kosmidou, K., Zopounidis, C. (2002). A Multi-criteria Methodology for Bank Asset Liability Management. Greek. [www.user.auth.gr/hepathis].
 [13] Kruger, M. (2011). A Goal Programming Approach to Strategic Bank Balance SheetManagement. SAS Institute, Centre for BMI, North-West University, South Africa.
 [14]Rosen, D. Zenios, S. A. (2006). Enterprise-wide asset and liability management. In Handbook of Asset and Liability Management, Theory and Methodology, Chapter 1, edited by S. A. Zenios and W. T. Ziemba. Amsterdam: Elsevier.
[15] Sharma, H. P.,  Sharma, K. D., & Jana .R. K. (2009).Credit union portfolio management - An additive fuzzy goal programming approach. Journal of Finance and Economics, 30: 18-29.
 [16] Wey, W. M., Wu, K. Y. (2007). Using ANP priorities with goal programming in resource allocation in transportation. Mathematical and Computer Modeling, 46: 985–1000.