Document Type : Research Paper
Authors
1 Assistant Professor, Department of Accounting, Faculty of Social Sciences and Economics, Alzahra University, Tehran, Iran
2 M.A., Department of Accounting, Faculty of Social Sciences and Economics, Alzahra University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
تأمین منابع از مباحث مدیریتی در بنگاههای اقتصادی است. آگاهی مدیران مالی از شیوههای مختلف تأمین منابع موجب میشود که تداوم فعالیت شرکتها امکانپذیر شود. ساختار مالی شرکت کمتر ضربهپذیرشود و انجام پروژههای در جریان عملیات تسهیل یابد. آگاهی از منابع مختلف تأمین مالی از چنان اهمیتی برخوردار شده است که بدون توجه به آن، سیاستها و برنامههای تأمین مالی، کارآمد و اثربخش نخواهد بود؛ بنابراین، ضرورت دارد تا مدیران مالی شرکتها به این موضوع آگاهی کامل یافته و براساس آن برنامهریزی مالی مناسبی را طرحریزی کنند. براساس پژوهشهای انجامشده عوامل مختلفی میتواند بر تأمین مالی شرکتها مؤثر باشد که یکی از آنها چگونگی ارتباط شرکت با ذینفعان مختلف و مسئولیتهایی است که به لحاظ قانونی و اجتماعی بر عهده شرکت است (Christensen, 2016; Elliott et al., 2014). براساس تعریف بانک جهانی، مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها تعهد کسبوکارها به رفتار اخلاقی بهمنظور توسعۀ پایدار اقتصادی ازطریق کارکردن با همۀ ذینفعان مرتبط با شرکت است، بهمنظور پیشرفت آنها در مسیر خود از راهی که برای کسبوکار مناسب باشد. موضوع مسئولیتپذیری اجتماعی در سالهای اخیر به موضوع بسیار مهم پژوهشی و عملیاتی تبدیل شده است. رهبران کسب وکار در دنیا، مسئولیتپذیری اجتماعی را عاملی مهم برای موفقیت، رشد، نوآوری و کسب مزیت رقابتی میبینند (Breuer & Muller, 2018).
مسئولیت اجتماعی شرکت روشهایی ارائۀ میکند که سازمانها در فضاهای کسبوکار خود به آن عمل میکنند و پاسخگوی توقعات جامعه، انتظارات تجاری، قانونی، اخلاقی و اجتماعی آنان هستند؛ زیرا سازمانها مسئولیتهای بزرگی در زمینۀ اجتماعی، اقتصادی و محیطی در قبال کارکنان، سهامداران، مشتریان، دولت، تأمینکنندگان و تمامی ذینفعان خود بر عهده دارند. بیشک چنانچه افراد، گروهها، سازمانها و مؤسسات مختلف جامعه، خود را در برابر رویدادها، اتفاقات و بحرانهای مختلف مسئول بدانند و هریک در حدود مسئولیت و حیطۀ کاری خویش در حل بحرانهای فوق تلاش کنند، بسیاری از مشکلات کاسته شده و جامعهای سالم و آرام به وجود خواهد آمد؛ بهعبارتدیگر، سازمان به هر نحوی که عمل کند، عملکردش بر جامعه تأثیر میگذارد؛ بنابراین، سازمانها باید به کارهایی دست بزنند که پذیرفتهشده از سوی جامعه و منطبق با ارزشهای آن باشد. سازمانهایی که نتوانند خود را با این مهم تطبیق دهند، در عرصه عمل موفق نخواهند بود (Wang & Sarkis, 2017).
در همین راستا، گزارش مسئولیت اجتماعی شرکت، تعهدات شرکت را در حفظ ابعاد اجتماعی و زیستمحیطی خود توصیف میکند. ازطریق گزارش مسئولیت اجتماعی شرکت، شرکتها شفافیت، یکپارچگی مدیریتی و عملکرد مالی خود را نشان میدهند و با این کار از اعتبار و ارزش سهامداران خود محافظت میکنند (Hoi et al., 2013; Lys et al., 2015)؛ ازاینرو، این گزارش در تصمیمگیری ذینفعان نقش مفیدی ایفا میکند. باتوجهبه اینکه گزارش مسئولیت اجتماعی اطلاعاتی را درخصوص خطرات، راهبرد و عملکرد بلندمدت شرکت در ابعاد مالی و غیرمالی در اختیار فعالان مختلف بازار سرمایه قرار میدهد، این گزارش در مقایسه با صورتهای مالی، بیشتر حاوی افقهای وسیعتری از شرکت است و اطلاعات گستردهتری را در اختیار استفادهکنندگان قرار میدهد. گزارشگری مسئولیت اجتماعی به دلایل مختلفی میتواند موجب کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بین شرکت و اعتباردهندگان و درنتیجه منجر به سهولت دسترسی شرکت به منابع مالی شود؛ زیرا اولاً، عملکرد مناسبتر مسئولیت اجتماعی نشاندهندۀ روابط مناسبتر شرکت با ذینفعان است که این امر میتواند احتمال رفتارهای فرصتطلبانه در کوتاهمدت و درنتیجه هزینۀ قراردادهای تأمین مالی را کاهش دهد؛ ثانیاً، شرکت دارای عملکرد مناسبتر مسئولیت اجتماعی معمولاً اینگونه فعالیتهای خود را به بازار افشا میکند تا تمایز خود را با سایر شرکتها اعلام و علامتدهی کند. این افشا میتواند شفافیت درخصوص اثرات اجتماعی، محیطی و راهبری شرکت را افزایش و عدم تقارن اطلاعاتی بین ذینفعان مختلف را ازجمله اعتباردهندگان و شرکت کاهش دهد که این امر بهنوبۀ خود باعث تأمین مالی آسانتر شرکت میشود. در این خصوص، شواهد علمی بیانگر این است که شرکتهای با سطح بیشتری از مسئولیت اجتماعی، از دسترسی بهتری به بازارهای بدهی برخوردارند و توانایی بیشتری را در جذب سرمایه با شرایط مطلوب دارند (Tan et al., 2020). با وجود مزایای چشمگیر و انتشار گزارش مسئولیت اجتماعی شرکتها، در بسیاری از کشورها هنوز شرکتها به اهمیت و مزایای آن احاطه نیافتهاند و درصد نسبتاً کمی از شرکتها بهصورت داوطلبانه اقدام به انتشار این گزارش میکنند (Callen & chy, 2016).
پژوهشهای انجامشده در حوزۀ مسئولیت اجتماعی نشان داده است، شرکتهایی که اقدام به انتشار گزارش مسئولیت اجتماعی کردهاند، توانستهاند ریسک نمایندگی خود را بهصورت بااهمیتی کاهش دهند (Christensen, 2016) و هر چقدر این ریسک کاهش یابد، جذابیت تأمین مالی را ازطریق بازارهای پولی و سرمایهای افزایش میدهد (Liao, 2015). افشای گستردۀ مسئولیت اجتماعی به شرکتها کمک میکند تا روابط مناسبی با ذینفعان خود برقرار کنند. این امر در شرکتهای با عملکرد مالی خوب منجر به حفظ مزیت رقابتی برای دورهای طولانیتر و در شرکتهای با عملکرد ضعیف منجر به خروج سریعتر از موقعیتهای نامطلوب میشود (Choi & Wang, 2009)؛ بنابراین، به نظر میرسد از حیث روشهای تأمین مالی و ضعفهایی که برای اجرا و مذاکره در تأمین مالی از بازارهای مختلف وجود دارد، گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها میتواند نقش کاهندۀ ریسک را ایفا کند تا شرایط تأمین مالی شفافتر و هموارتر شود.
باتوجهبه مراتب فوق، هدف از انجام این پژوهش بررسی این موضوع است که آیا بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکت با میزان تأمین مالی آن رابطه بااهمیتی وجود دارد. منظور از تأمین مالی در این پژوهش همان استقراض است که در شرکتهای فعال در بازار سرمایه ایران محدود به دریافت تسهیلات از بازار پول و یا اخیراً انتشار اوراق بدهی در بازار سرمایه است. در ادامه این مقاله، مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش ارائه و سپس فرضیات پژوهش بیان شدهاند. پس از بیان روش پژوهش (شامل جامعه و نمونۀ آماری و مدلهای استفادهشده)، یافتههای پژوهش ارائه شدهاند. در پایان نیز نتایج پژوهش و پیشنهادات مبتنی بر آن مرقوم شده است.
مبانی نظری
تأمین مالی، هنر و علم مدیریت وجه نقد است. هدف از تأمین مالی، سرمایهگذاری، سودآوری، کاهش ریسک و برطرفکردن نیازهای اقتصادی و اجتماعی بنگاه است. سود ناشی از کسبوکار بنگاه، از عوامل مهم تداوم فعالیت بنگاه اقتصادی تلقی میشود و منبع مهمی برای تأمین مالی فعالیتهای عملیاتی بنگاه در آینده است (Begley, 2012). از نگرانیهای بنگاههای اقتصادی در جهان، تأمین منابع مطلوب مالی است. هر نوع فعالیت نیاز به منابع مالی دارد؛ ازاینرو، منابع مالی را به شریان حیاتی بنگاههای اقتصادی و سازمانهای کوچک و بزرگ تشبیه کردهاند. در حقیقت، هدف اصلی از هر نوع فعالیت اقتصادی سودآوری است و کسب سود بدون وجود منابع مالی امکانپذیر نیست.
شرکتها براساس نوع انتخاب روش تأمین منابع مالی داخلی و خارجی به دو گروه سرمایهای و اهرمی طبقهبندی میشوند. یک طیف برای تأمین مالی به استفاده از سرمایۀ صاحبان سهام تمایل دارند که اصطلاحاً آنها را شرکتهای سرمایهای میگویند. طیف دیگر، شرکتهایی هستند که برای تأمین منابع مالی به ایجاد بدهی متمایل هستند که اصطلاحاً آنها را شرکتهای اهرمی مینامند (Callen & Chy, 2016). امروزه به دلیل گستردگی و پیچیدگی فعالیتهای تجاری و اقتصادی، شرکتها ناگزیر به استفاده از منابع خارجی تأمین مالی در کنار منابع داخلی هستند. اتخاذ تصمیمات مختلف تأمین مالی جهت رفاه مالی شرکت حیاتی است، زیرا تصمیمی نادرست در رابطه با ساختار سرمایه، منجر به آشفتگی مالی و حتی ورشکستگی میشود؛ بنابراین، منابع تأمین مالی شرکتها را میتوان به دو دستۀ منابع داخلی (مانند سود انباشته) و منابع بیرونی (مانند افزایش سرمایه و استقراض) طبقهبندی کرد. استقراض شرکتها معمولاً ازطریق بازار پول و دریافت تسهیلات از بانکها صورت میپذیرد. در کنار این نوع تسهیلات، ابزارهای تأمین مالی دیگری مانند اوراق بدهی یا صکوک طراحی شده است که انتشار آنها میتواند منابع تأمین مالی درخور توجهی را برای شرکتها به همراه داشته باشد. اوراق بدهی توافقی قراردادی است که ضمن آن قرضگیرنده تعهد میکند تا مبلغ اصل و فرع بدهی را با نرخ بهرۀ معین و در دورههای زمانی مشخص به دارندۀ این اوراق پرداخت کند. سررسید ابزارهای بدهی تا زمانی مشخص و تا زمان پایان مدت تعهد است. اگر شرکتی اوراق بدهی منتشر کند، متعهد شده است که از محل سودهای آینده، هزینۀ بهرۀ ثابتی را بپردازد. این اقدام باعث افزایش درجۀ ریسک و بازده سهامداران شرکت خواهد شد. نرخ بازده سرمایهگذاری شرکت باید بیش از نرخ بهرۀ اوراق بدهی باشد تا مقدار سود هر سهم شرکت کاهش نیابد. تأمین مالی ازطریق اوراق بدهی با سود ثابت باعث افزایش درجۀ اهرم مالی خواهد شد؛ بنابراین، تصمیمگیری دربارۀ انتشار اوراق بدهی بر توانایی شرکت برای افزایش ثروت سهامداران اثرخواهد داشت. صکوک نیز یکی از انواع اوراق بدهی و معاملهشونده در بازارهای مالی است که هریک از انواع آن بر پایۀ یکی از قراردادهای تأییدشده در اسلام طراحی شده است و دارندگان آن بهصورت مشاع مالک دارایی یا مجموعهای از داراییها و منافع حاصل از آنها هستند. این اوراق، امروزه جایگاه ویژهای در تأمین مالی دولتها و شرکتهای خصوصی در کشورهای مختلف بهویژه کشورهای اسلامی پیدا کرده است و روزبهروز بر اهمیت آن افزوده میشود. ساختارهای مختلف صکوک بهخصوص ساختارهای ترکیبی امروزه در حال طراحی است و هر روز بر تنوع ابزارهای مالی اسلامی افزوده میشود (Zhang, 2013).
در حال حاضر انواع صکوک شامل اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه، سلف، منفعت، مضاربه، خرید دین، رهنی، استصناع و غیره مورد استفادۀ شرکتها برای تأمین مالی از بازار سرمایه کشور با نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار، استفاده میشود. اگرچه ضوابط و مقررات انتشار اوراق مذکور با یکدیگر تفاوتهایی دارد، اما روح کلی ضوابط حاکم بر انتشار آنها مشابه است. این مقررات عمدتاً پس از تأیید کمیتۀ تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار به تصویب هیئتمدیرۀ آن سازمان رسیده و جهت اجرا به شرکتها و سایر نهادهای مرتبط ابلاغ میشود.
نکتۀ درخور توجه در زمان انعقاد قراردادهای بدهی این است که شرکتها (اعتبارگیرندگان) در برابر فراهم کنندگان منابع تأمین مالی (اعتباردهندگان) از مزیت اطلاعاتی برخوردارند (Myers & Majluf, 1984). علاوه بر این، اعتباردهندگان توانایی و امکان پیشبینی رفتار شرکتها را پس از امضای قرارداد پرداخت وام ندارند (Jenson 1986; Jenson & Meckling, 1976)؛ ازاینرو، این امر موجب بروز مسئلۀ عدم تقارن اطلاعاتی و تصمیمگیری اعتباردهندگان مبنی بر عدم ارائۀ تسهیلات یا سهمیهبندی منابع مالی میشود. بیاطلاعی فراهمکنندگان منابع مالی درخصوص ریسکهای پروژه و طرحهای شرکت (اثر انتخاب نامناسب) و ناتوانی آنها در پیشبینی رفتار آیندۀ شرکت (اثر خطر اخلاقی)، میتواند موجب تغییرات نرخ سود تسهیلات اعطایی شود (Houcine & Houcine, 2020; Vander et al., 2015). اطلاعات مالی و سایر گزارشهای منتشرشدۀ شرکت از منابع مهم اطلاعاتی برای اعتباردهندگان خصوصی (بانکها) و عمومی (دارندگان اوراق بدهی) در زمان انعقاد قرارداد بدهی و پس از پرداخت تسهیلات است (Tran, 2022; Florou & Kosi, 2015; Wu & Zhang, 2014). بررسی این گزارشها در زمان پرداخت تسهیلات بیشتر بهمنظور ارزیابی ریسک اعتباری شرکت، احتمال ورشکستگی آن، ارزیابی جریانهای نقدی آتی و توانایی بازپرداخت مبلغ اصل بدهی و سودهای آن است (Vander et al., 2015).
پژوهشهای پیشین نشان میدهد که تأمین مالی ازطریق بدهی از بازارهای خصوصی و بازارهای عمومی، منابع رایجی است که شرکتها بسته به نیازها و ویژگیهای خود از آن استفاده میکنند (Muratovic-Dedic & Serdarevic, 2017; Florou & Kosi, 2015). فلورو و کوسی (Florou & Kosi, 2015) نشان دادند که در سالهای 2000 و 2001 در کشورهای اتحادیه اروپا اندازۀ بازارهای بدهی سه برابر بازارهای سهام بود. آرمسترانگ و همکاران (Armstrong, et al., 2010) نشان دادند که در سال 2006 تقریباً 95درصد وجوهی که به دست شرکتهای امریکایی رسیده، ازطریق بازارهای بدهی بوده است؛ علاوه بر این، پژوهشهای انجام شده نشان دادهاند که ویژگیها و مشخصههای شرکتها میتواند بر انتخاب تأمین مالی آنها مؤثر باشد که ازجملۀ این ویژگیها میتوان به اندازۀ شرکت، سن شرکت، صنعتی که شرکت در آن فعال است و ترکیب و ساختار داراییهای آن اشاره کرد (Abor, 2007; MacKay & Philip, 2005)؛ علاوه بر این، عوامل اثرگذار بر ریسک شرکت میتواند تأثیر چشمگیری بر تأمین مالی آن داشته باشد. یکی از این عوامل گزارشگری مسئولیت اجتماعی است که اتخاذ این راهبرد میتواند منجر به کاهش محدودیتهای دسترسی به منابع مالی شرکت شود (Uyar et al., 2023). این امر از دو طریق امکانپذیر است: اولاً، ایفای مسئولیت اجتماعی و گزارشگری در خصوص آن بیانگر میزان تلاش شرکت در جهت مشارکت با ذینفعان اثرگذار و افزایش همکاری متقابل مؤثر و ایجاد اعتماد است و درنتیجه میتواند هزینههای نمایندگی بین شرکت و ذینفعان مختلف را کاهش دهد؛ بهعبارتدیگر، رفع انتظارات ذینفعان ازطریق راهبردهای مختلف مسئولیتهای اجتماعی احتمال بروز رفتارهای فرصتطلبانه مدیران مانند مدیریت سود را کاهش میدهد؛ بنابراین، اتخاذ راهبردهای مسئولیت اجتماعی شرکتی توسط شرکتها میتواند به نحو چشمگیری هزینههای نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی را کاهش دهد که این امر در حوزۀ تأمین مالی دسترسی شرکت به منابع مالی را بهبود میبخشد (Bansal & Kumar, 2021)؛
ثانیاً، پژوهشهای پیشین نشان دادهاند که شرکتهایی که متمرکز بر گزارشگری مسئولیت اجتماعی هستند، شفافیت خود را درخصوص اثرات محیطی و اجتماعیشان افزایش میدهند و این افزایش شفافیت، فاصلۀ اطلاعاتی را بین افراد درونسازمانی و برونسازمانی (عدم تقارن اطلاعاتی) کاهش و درنتیجه دسترسی را به منابع مالی افزایش میدهد ((Uyar et al., 2023.
در طی دهۀ گذشته، سازمانها ازطرف گروههای مختلف ذینفعان شامل سهامداران، کارکنان، سرمایهگذاران، مصرفکنندگان و مدیران زیر فشار فزایندهای برای رفتار مسئولانۀ اجتماعی بودهاند. این مطالعات شواهدی مبنی بر افزایش بازدهی سازمانهای دارای مسئولیت اجتماعی و نیروی کار متعهدتر را فراهم میآورد، چرا که کارکنان از اینکه با سازمانهایی که دارای مسئولیت اجتماعی هستند کار کنند، احساس هویت و غرور میکنند (Cannon et al., 2020). فلسفۀ وجودی سازمانها و حتی مؤسسات اقتصادی، نهتنها سود، بلکه تأمین انتظارات ذینفعان اعم از داخل و خارج سازمان است؛ زیرا از این طریق است که پایداربودن سود نیز تأمین میشود. ضمناً انتظاراتی که جامعه در بعد اخلاقی، قانونی، اقتصادی و مصالح عمومی از سازمان ها دارد، این است که آنها خود را به جامعهای که در آن به فعالیت میپردازند، متعهد بدانند. بر این اساس هنگامی که موضوع مسئولیت در زندگی اجتماعی سازمانها تحلیل میشود، نباید تنها حقوق صاحبان سهام و مؤسسات یا حتی فقط رعایت چارچوبهای قانونی که به اجبار باید بدان تن داد، ملاک عمل سازمانها قلمداد شود، بلکه مسئولبودن باید به عنوان امری داوطلبانه و نوعی تعهد و وظیفه ازسوی سازمانها به شمار آید. در این صورت است که مشروعیت سازمان از ناحیۀ ذینفعان بیرونی (ذینفعان اجتماعی و غیراجتماعی، دولت و مشتریان) به پایداری میانجامد و منافع پایدار، ارتقای تعهد و مشارکت فعال ذینفعان پیشبینیپذیر میشود. امروزه مسئولیت اجتماعی به مراتب فراتر از حوزۀ فعالیت و تأثیر خود در گذشته، که «انساندوستی» بود پیش میرود (Chen et al., 2018). افشای مسئولیت اجتماعی شرکتها مشابه سایر افشاهای داوطلبانه است، اما دارای ویژگیهای گزارشگری متفاوتی است. براساس ادبیات پیشین، بر دو ویژگی اصلی گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها یعنی انتشار گزارشات مستقل مسئولیت اجتماعی شرکتها و اطمینان بیرونی به گزارشگری مسئولیت اجتماعی تأکید شده است. در افشاهای مستقل مسئولیت اجتماعی، شرکتها تمایل دارند موضوعاتی را پوشش دهند که دارای مقیاس گستردهتری هستند و احتمال دارد اطلاعات گستردهتری دربارۀ فعالیتهای مسئولیت اجتماعیشان ارائه دهند. همچنین اطمینان بیرونی گزارشات مسئولیت اجتماعی شرکتها بهعنوان مکانیزمی مهم جهت افزایش اعتبار اطلاعات افشاشده مسئولیت اجتماعی شرکتها و اطمینان کاربران بیرونی برای اتکا به چنین اطلاعاتی در تصمیمگیریشان استفاده میشود (Clarkson et al., 2019; Callen & Chy, 2016).
کمیسیون اروپا (2003) معتقد است مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها عاملی است که میتواند سهمی در دستیابی به هدف راهبردی «اقتصاد مبتنی بر دانش پویا و کاملاً رقابتی در جهان که قادر به دستیابی به رشد اقتصادی با شغلهای بیشتر و همبستگی اجتماعی گستردهتر باشد» و راهبرد اروپایی «توسعۀ پایدار» داشته باشد. این کمیسیون مسئولیت اجتماعی شرکتها را مفهومی میداند که علاوه بر گزارشگری فعالیتهای تجاری، موضوعاتی را نیز مثل مسائل زیستمحیطی و گزارشگری اجتماعی و تعاملات شرکت با ذینفعان متعدد شامل میشود. کمیسیون اروپا معتقد است اگرچه طبق مفهوم فوق، در حال حاضر تعداد روزافزونی از شرکتها مشمول فرهنگ مسئولیتپذیری اجتماعی میشوند، ولیکن رویکردهای متفاوتی برای ارتقای مسئولیت اجتماعی شرکتها وجود دارد. در هر حال وجود چنین مسئولیتی ازطرف همۀ شرکتها امری پذیرفته شده است. وظیفهای که در حال حاضر بهصورت داوطلبانه انجام میشود و باعث حفظ منافع بلندمدت شرکتها خواهد شد. مهمترین موضوعی که این کمیسیون به آن اشاره دارد، موضوع ذینفعان است. این موضوع از این امر ناشی میشود که نگاه دنیای امروزی به شرکتها، یک نگاه کلنگر است. بدین معنا که مبنای نظری رویکرد نوین دربارۀ شرکتها، مبتنی بر نظریۀ ذینفعان است. اساس این نظریه این است که شرکتها بسیار بزرگ شدهاند و تأثیر آنها بر جامعه آنچنان عمیق است که باید بهجز سهامداران، به بخشهای بیشتری از جامعه توجه کنند و پاسخگو باشند. تا جاییکه عدهای بر این باورند که محیطزیست، گونههای جانوری و نسلهای آینده نیز باید در زمرۀ ذینفعان گنجانده شوند. تارکر (Turker, 2009) مسئولیتپذیری اجتماعی شرکت را رفتارهای شرکت با هدف ایجاد اثرات مثبت بر رفتار ذینفعان تعریف کرده است که فراتر از منافع اقتصادی آن است. زو (Xu, 2018) مسئولیتپذیری اجتماعی شرکتها به عنوان فرایند ایجاد ثروت، ارتقای مزیت رقابتی شرکت و حداکثرکردن ارزش ثروت و منافع ایجادشده برای جامعه بیان کرده است
برخی از پژوهشگران بر این باور هستند که افشای گزارشگری مسئولیت اجتماعی به عملکرد مالی بیشتر، ارزش بیشتر (Benlemlih , 2017) و ریسک مالی کمتر شرکت خواهد انجامید. هرچه شرکتها به افشای مسئولیت اجتماعی بپردازند، مدیران از نیاز کمتری به استقراض برخوردار میشوند. زیرا افشای مسئولیت اجتماعی باعث سرمایهگذاری بیشتر سرمایهگذاران شده و این امر نیاز شرکت به استقراض بدهی با ریسکهای مالی بالاتر را کمتر میکند (Bouslah et al., 2013).
در حوزۀ اثر مسئولیت اجتماعی بر وضعیت تأمین مالی شرکتها تاکنون پژوهشهای مختلفی انجام شده است. یویار و همکاران (Uyar et al., 2023) نشان دادند که عملکرد مسئولیت اجتماعی و گزارشگری درخصوص آن دسترسی به منابع بدهی را تسهیل میکند. آنها نشان دادند که دو متغیر داراییهای ثابت مشهود و عملکرد شرکت به ترتیب بر رابطۀ مذکور بهصورت منفی و مثبت تأثیر دارند. وی و همکاران (Wei et al., 2023) نشان دادند که شرکتها با ایفای مسئولیت اجتماعی شرکتی ازطریق کاهش ریسک سیستماتیک و ازطریق افزایش اعتماد تأمینکنندگان منابع مالی، میتوانند با سهولت بیشتری به منابع اعتباری دسترسی داشته باشند. یائو و همکاران (Yao et al., 2022) نشان دادند که مسئولیتپذیری اجتماعی سطح نوآوری شرکتی را افزایش میدهد و هزینۀ تأمین مالی ازطریق بدهی این رابطه را تقویت میکند. تان و همکاران (Tan et al., 2020) تأثیر افشای مسئولیت اجتماعی شرکت ها[1] را بر تمایل ایشان به استفاده از بدهیهای خصوصی و بدهیهای عمومی طی سالهای 2005 تا 2013 در بورس اوراق بهادار کشور امریکا بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان داده است شرکتهایی که امتیاز بالاتری در افشای CSR دارند، تمایل بیشتری به استفاده از بدهی عمومی در برابر بدهی خصوصی دارند. هامرونی و همکاران (Hamrouni et al., 2019) نشان دادند شرکتهایی که دارای امتیاز بالاتری هستند، دسترسی بهتری به منابع بدهی دارند.
لاروسا و همکاران (La Rosa et al., 2018) رابطۀ منفی بین عملکرد اجتماعی شرکتها و نرخ بهره را نشان دادند. آنها نشان دادند که عملکرد اجتماعی شرکت نقش مثبتی در کاهش هزینههای بدهی دارد؛ علاوه بر این، براساس این پژوهش از دیدگاه اعتباردهندگان شرکتهایی که دارای عملکرد بهتری در حوزههای اجتماعی هستند، جذابتر تلقی میشوند. شیری و همکاران (Shiri et al., 2021) نشان میدهند که میتوان گزارشگری مسئولیت اجتماعی را یک ویژگی کیفی برای شرکت و حتی ابزاری نوآورانه در نظر گرفت که بر رتبۀ اعتباری آن شرکت مؤثر خواهد بود. هاشمی و نجفی (Hashemi et al., 2019) نشان دادهاند که بین مسئولیت اجتماعی و تأمین مالی رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد؛ علاوه بر این، بین مسئولیتهای قانونی، اخلاقی، بشردوستانه و مسئولیت اقتصادی با تأمین مالی شرکت رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. پژوهش رحمانی و همکاران (Rahmani et al., 2019) حاکی از آن است که بین مسئولیتپذیری اجتماعی و نسبت بدهیهای کوتاهمدت و بلندمدت رابطۀ معنیداری به لحاظ آماری وجود ندارد و بین مسئولیت اجتماعی و بدهی بلندمدت رابطۀ منفی و بین مسئولیت اجتماعی و بدهی کوتاهمدت رابطۀ مستقیم وجود دارد. نصیری و همکاران (Nasiri et al., 2018) نشان دادند که بین افشای مسئولیت اجتماعی با هزینۀ سرمایه، هزینۀ حقوق صاحبان سهام و هزینۀ بدهی رابطۀ معنیداری وجود دارد.
باتوجهبه مطالب فوق و با عنایت به اینکه در حال حاضر دو منبع مهم استقراض برای شرکتهای پذیرفتهشده در بورسهای بازار سرمایۀ ایران تسهیلات بانکی و اوراق بدهی اسلامی است، فرضیههای این پژوهش به شرح زیر تدوین شده است:
فرضیۀ اول: بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی از بازار سرمایه (ازطریق انتشار اوراق بدهی) رابطۀ معنیداری وجود دارد.
فرضیۀ دوم: بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی از بازار پول رابطۀ معنیداری وجود دارد.
روش پژوهش
دادههای لازم برای آزمون فرضیههای پژوهش ازطریق مراجعه به صورتهای مالی و یادداشتهای توضیحی شرکتهای منتخب، گزارشهای هیئتمدیره و لوحهای فشرده، پایگاه اینترنتی بورس اوراق بهادار و سایت کدال استخراج شد. تجزیهوتحلیل نهایی دادهها نیز به کمک نرمافزار اقتصادسنجی Eviews12 انجام شده است.
جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیۀ شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران طی دورۀ زمانی 1393 تا 1400 است. نمونۀ پژوهش با در نظر گرفتن این معیارها انتخاب شده است: نام شرکت از ابتدای سال 1393 در فهرست شرکتهای بورس و اوراق بهادار تهران درج شده باشد و تا پایان سال 1400 از فهرست مذکور حذف نشده باشد؛ پایان سال مالی شرکتها منتهی به پایان اسفند ماه باشد و شرکت در طول دورۀ پژوهش تغییر سال مالی نداده باشد (به دلیل رعایت یکنواختی در اندازهگیری متغیرها)؛ شرکت در بخش واسطهگری مالی فعالیت نداشته باشد (به دلیل عملیات و ساختار متفاوت این گروه با سایر شرکتها)؛ شرکت زیانده نباشد و زیان انباشته نداشته باشد (به دلیل الزامات و شرایط خاص این دسته از شرکتها و مشمولین مادۀ 141 اصلاحیۀ قانون تجارت).
باتوجهبه معیارهای فوق، تعداد نمونۀ پژوهش شامل 134 شرکت و 1072 مشاهده شد.
بهمنظور آزمون فرضیههای اول و دوم به ترتیب از مدلهای 1 و 2 به شرح زیر استفاده شده است (Tan et al., 2020):
(مدل 1)
=
(مدل 2)
=
که در آنها تأمین مالی از بازار سرمایه ازطریق انتشار اوراق بدهی اسلامی است که بهصورت نسبت ارزش دفتری اوراق بدهی پرداختنی به جمع مبلغ بدهی شرکت، محاسبه شده است (متغیر وابسته مدل 1). تأمین مالی از بازار پولی است که بهصورت نسبت ارزش دفتری تسهیلات مالی به جمع مبلغ بدهی شرکت محاسبه شده است (متغیر وابسته مدل 2). گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها است که برای اندازهگیری آن از چکلیست افشای مسئولیت اجتماعی شرکت در ایران (Hasssas Yeganeh & Barzegar, 2013) استفاده شده است (متغیر مستقل). این چکلیست مشتمل بر 17 مؤلفه و 60 نوع اطلاعات مرتبط با افشای مسئولیت اجتماعی است. این چکلیست شامل سه بعد اجتماعی، محیطی و اقتصادی مسئولیت اجتماعی شرکتهاست (Hasssas Yeganeh & Barzegar, 2013). اگر یک قلم از افشای مسئولیت اجتماعی شرکتها انجام شده باشد، برای آن مقدار یک و در غیر این صورت صفر در نظر گرفته میشود؛ برایناساس، تعداد اقلام افشاشده به کل اقلام قابل افشا در گزارش مسئولیت اجتماعی شرکتها، بیانگر درصد افشای مسئولیت اجتماعی شرکتها برای تعیین سطح آن در هر شرکت است. خلاصۀ چکلیست افشای اطلاعات مرتبط با مسئولیت اجتماعی شرکتها به شرح جدول 1 است.
هر بعُد، شاخصهایی دارد که اگر با مراجعه به گزارش هیئتمدیره دربارۀ آن شاخص توضیحاتی افشا شده باشد، برای آن عدد 1 و در غیر این صورت صفر در نظر گرفته میشود و درنهایت مجموع امتیازات هر بُعد و میانگین آن محاسبه میشود.
Table (1): Checklist for disclosure of information related to corporate social responsibility
|
ابعاد مؤلفهها |
شرح/عنوان |
|
ابعاد |
۱. بعد اقتصادی ٢. بعد اجتماعی 3. بعد محیطی |
|
مؤلفههای بعد اقتصادی |
۱-۱. عملکرد اقتصادی ۲-۱. حضور در بازار و منطقۀ مؤلفههای بعد اقتصادی ۳-۱. اثرهای اقتصادی غیرمستقیم ۴-۱. سرمایهگذاریهای مسئولانه 5-1 مالیات |
|
مؤلفههای بعد اجتماعی |
۱-۲. کار و کارکنان اشتغال و رویههای کار 2-2. حقوق بشر ۳-۲. زنجیرۀ تأمین، مشتریان و مصرفکنندگان محصولات ۴-۲. مشارکت و توسعۀ جامعه 5-2. اخلاق کسبوکار/ رویههای عملیاتی منصفانه 6-2. فساد، رشوهخواری و پولشویی 7-2. رعایت و تبعیت از قوانین و مقررات مرتبط با بعد اجتماعی |
|
مؤلفههای بعد محیطی |
۱-3. مواد اولیه و انرژی 2-3. تنوع گونههای زیستی و منابع طبیعی 3-۳. انتشار گازها، فاضلابها و ضایعات ۴-۳. محصولات و خدمات و اثرهای زیستمحیطی آن 5-3. رعایت قوانین و مقررات مربوط به زیستمحیطی |
Size، اندازۀ شرکت است که برابر با لگاریتم طبیعی ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت در پایان سال مالی است. Lev، اهرم مالی است که از تقسیم جمع بدهها بر کل داراییهای شرکت در پایان سال مالی محاسبه میشود. MTB، نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری است که از تقسیم ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت به ارزش دفتری آن در پایان سال مالی بدست میآید. Tang، نسبت داراییهای ثابت مشهود است که از تقسیم ارزش دفتری داراییهای ثابت مشهود به مجموع داراییها حاصل شده است. ROA، بازده داراییها است که از نسبت سود خالص به مجموع داراییها حاصل میشود. Ret، بازده سهام است که بهصورت تفاوت قیمت سهام بین دو تاریخ مجمع عمومی عادی سالیانه (از تاریخ 01/05/Xt 13 تا تاریخ 31/04/Xt+1 13) به علاوۀ سایر عواید ناشی از خرید سهام مانند مزایای ناشی از حق تقدم، سهام جایزه و سود نقدی سهام تقسیم بر قیمت سهام در اول دوره محاسبه میشود. EQ، کیفیت سود است که در این پژوهش برای محاسبۀ کیفیت سود از مدل جونز تعدیلشده استفاده شده است. قدرمطلق مقادیر باقیمانده حاصل از برآورد این مدل به شرح زیر ضرب در عدد (1-) بیانگر کیفیت سود خواهد بود.
TACCit/(TAit-1)=β1 )1/(TAit-1))+β2 ((GREVit-GRECit)/(TAit-1))+β3 (PPEit/(TAit-1))+εij
TACCit، جمع اقلام تعهدی است که بهصورت سود خالص منهای خالص جریان نقد عملیاتی محاسبه میشود. TAit-1، جمع ارزش دفتری داراییهای شرکت در سال -1 t است. GREVit، عبارت از تغییرات درآمد فروش در مقایسه با سال گذشته است. GRECit، عبارت از تغییرات حسابها و اسناد دریافتنی در مقایسه با سال گذشته است. PPEit، جمع داراییهای ثابت مشهود شرکت در سال جاری است. DFULT، نشاندهندۀ ورشگستگی است که برای محاسبۀ آن از معیار Z آلتمن استفاده میشود. آلتمن برای رفع انتقادات وارده به مدل خود در سال 1983 موفق به رفع اشکالات مدل اولیه شد و مدل جدیدی را با عنوان Z' بهصورت زیر عرضه کرد:
Z'=0/717X1+0/847X2+3/107X3+0/42X4+0/998X5
که در آن Z' شاخص کل، X1 نسبت سرمایه در گردش به کل داراییها، X2 نسبت سود انباشته به کل داراییها، X3 نسبت سود قبل از بهره و مالیات به کل داراییها، X4 نسبت ارزش دفتری سهام شرکت به ارزش دفتری کل بدهیها، X5 نسبت فروش به کل داراییها است. در این مدل هرچه Z' پایینتر باشد، درجۀ بحران مالی شرکت بیشتر است. به طوری که شرکتهای با امتیاز Z' بالاتر از 9/2 وارد طبقۀ شرکتهای سالم شده و با امتیاز Z'کمتر از 23/1 بهعنوان شرکتهای ورشکسته طبقهبندی میشوند و Z' بین این دو عدد منطقۀ تردید تلقی شده و ناحیۀ مذبور باید با احتیاط تفسیر شود. آلتمن با این مدل به 94درصد پیشبینی صحیح دست یافت. در این پژوهش چنانچه مقدار Z' کوچکتر یا مساوی 23/1 باشد، شرکت ورشکسته تلقی و برای این متغیر در مدل عدد 1 در نظر گرفته میشود. در غیراین صورت شرکت غیرورشکسته تلقی میشود و برای این متغیر در مدل صفر در نظر گرفته شده است.
یافتهها
آمار توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش در جدول 2 و فراوانی متغیر مجازی پژوهش (ورشکستگی) در جدول 3 ارائه شده است. همانگونه که مشاهده میشود، متغیر وابستۀ پژوهش تأمین مالی از بازار سرمایه و تأمین مالی از بازار پولی است که میانگین آنها به ترتیب برابر با 011/0 و 194/0 است. متغیر مستقل پژوهش گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میانگینی برابر با 392/0 است. علاوه بر این، براساس مندرجات جدول 3، از کل مشاهدات پژوهش در 204 مشاهده شرایط ورشکستگی مشاهده شد.
Table (2): Descriptive statistics of variables
|
CSR |
Size |
LEV |
MTB |
TANG |
ROA |
RET |
EQ |
CAPITALM |
MONEYM |
|
|
میانگین |
392/0 |
045/15 |
534/0 |
445/5 |
248/0 |
152/0 |
168/1 |
150/0- |
008/0 |
200/0 |
|
میانه |
353/0 |
679/14 |
545/0 |
142/3 |
211/0 |
125/0 |
472/0 |
103/0- |
000/0 |
149/0 |
|
بیشترین |
824/0 |
147/22 |
987/0 |
972/72 |
969/0 |
673/0 |
554/11 |
0003/0- |
530/0 |
107/1 |
|
کمترین |
0 |
973/10 |
013/0 |
4290/0 |
00005/0 |
298/0- |
658/0- |
881/1- |
0 |
0 |
|
انحراف معیار |
172/0 |
854/1 |
196/0 |
083/7 |
171/0 |
151/0 |
891/1 |
170/0 |
038/0 |
188/0 |
|
چولگی |
461/0 |
705/0 |
314/0- |
127/4 |
891/0 |
704/0 |
466/2 |
596/3- |
716/7 |
293/1 |
|
کشیدگی |
735/2 |
263/3 |
568/2 |
031/26 |
461/3 |
558/3 |
287/3 |
264/23 |
417/74 |
845/4 |
Table (3): Frequency of the dummy variable
|
متغیر |
تعداد یک |
تعداد صفر |
|
DFULT |
204 |
868 |
نتایج حاصل از برآورد مدل اول پژوهش به شرح جدول 4 است.
Table (4): The results of the first model test
|
متغیر |
ضریب |
مقدار آماره t |
سطح معنیداری |
|
مقدار ثابت |
009/0- |
700/2- |
007/0 |
|
CSR |
003/0 |
236/2 |
026/0 |
|
Size |
001/0 |
196/6 |
000/0 |
|
LEV |
003/0 |
579/1 |
114/0 |
|
MTB |
۰۰۰2/0- |
539/0- |
590/0 |
|
TANG |
014/0- |
374/7 - |
000/0 |
|
ROA |
0000098/0 |
040/0 |
968/0 |
|
RET |
00044/0 |
150/4 |
000/0 |
|
DFULT |
007/0 |
876/0 |
381/0 |
|
EQ |
002/0 |
504/1 |
133/0 |
|
آماره F (سطح معنیداری) |
766/3 (000/0) |
||
|
آماره دوربین واتسون |
644/1 |
||
|
ضریب تعیین |
365/0 |
||
|
ضریب تعیین تعدیلشده |
268/0 |
||
در بررسی معنیداربودن کل مدل باتوجهبه اینکه مقدار احتمال آماره F از 01/0 کوچکتر است (0.00000) با اطمینان 99درصد معنیداربودن کل مدل تأیید میشود. ضریب تعیین تعدیلشده مدل گویای آن ۲۷درصدی است که متغیر وابستۀ تأمین مالی از بازار سرمایه توسط متغیرهای مستقل و کنترل مدل تبیین میشود. آماره t متغیر گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها (CSR_1) برابر با 236/2 و سطح معناداری آن نیز 0256/0 است که میتوان نتیجه گرفت سطح معناداری این متغیر کمتر از خطای 5درصد (سطح اطمینان 95درصد) است. به عبارتی میتوان بیان کرد بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی از بازار سرمایه (ازطریق انتشار اوراق بدهی) ازنظر آماری ارتباط معناداری وجود دارد. ضریب این متغیر برابر با 003/0 است که نشاندهندۀ وجود رابطۀ مستقیم و مثبت بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی از بازار سرمایه (ازطریق انتشار اوراق بدهی) است؛ بنابراین، فرضیۀ اول پژوهش پذیرفته میشود. علاوه براین، نتایج نشان داده است که بین اندازه، بازده سهام و نسبت داراییهای ثابت مشهود شرکت با تأمین مالی ازطریق انتشار اوراق بدهی به ترتیب رابطۀ مثبت، مثبت و منفی معنیداری وجود دارد. نتایج حاصل از برآورد مدل دوم پژوهش به شرح جدول 5 است.
Table (5): The results of the second model test
|
متغیر |
ضریب |
مقدار آماره t |
سطح معنیداری |
|
مقدار ثابت |
021/0- |
211/0 - |
833/0 |
|
CSR |
0.073 |
092/2 |
037/0 |
|
Size |
013/0 |
028/2 |
043/0 |
|
LEV |
094/0 |
737/1 |
083/0 |
|
MTB |
000/0- |
547/0- |
584/0 |
|
TANG |
065/0- |
361/1- |
174/0 |
|
ROA |
041/0 |
731/0 |
465/0 |
|
RET |
000/0- |
097/0- |
922/0 |
|
DFULT |
021/0 |
812/0 |
417/0 |
|
EQ |
073/0 |
092/2 |
037/0 |
|
آماره F (سطح معنیداری) |
628/15 (000/0) |
||
|
آماره دوربین واتسون |
201/2 |
||
|
ضریب تعیین |
736/0 |
||
|
ضریب تعیین تعدیلشده |
689/0 |
||
در بررسی معنیدار بودن کل مدل باتوجهبه اینکه مقدار احتمال آماره F از 01/0 کوچکتر است (0.000) با اطمینان 99درصد معنیداربودن کل مدل تأیید میشود. ضریب تعیین تعدیلشدۀ مدل گویای آن حدود ۶۹درصدی است که متغیر وابستۀ تأمین مالی از بازار پول توسط متغیرهای مستقل و کنترل مدل تبیین میشود. آماره t متغیر گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها (CSR) برابر با 091/2 با سطح معناداری 0368/0 است که میتوان نتیجه گرفت سطح معناداری این متغیر کمتر از خطای 5درصد (سطح اطمینان 95درصد) است. به عبارتی میتوان بیان کرد بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی از بازار پول ازنظر آماری رابطۀ معناداری وجود دارد. ضریب این متغیر برابر با 073/0 است که نشاندهندۀ وجود رابطۀ مستقیم و مثبت بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی از بازار پول است؛ بنابراین، فرضیۀ دوم پژوهش نیز رد نمیشود. علاوه بر این، نتایج نشان داده است که بین اندازۀ شرکت و اهرم مالی با تأمین مالی از بازار پول رابطۀ مثبت و معنیداری وجود دارد.
نتیجهگیری
همانگونه که پیشتر بیان شد، نتایج حاصل از آزمون فرضیهها نشان داد که هیچیک از فرضیههای بررسیشده در این پژوهش رد نشد. بدین معنی که بین گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها با میزان تأمین مالی آنها از بازار پول (تسهیلات مالی) و بازار سرمایه (انتشار اوراق بدهی) رابطۀ مثبت معنیداری وجود دارد. به عبارت دقیقتر، به نظر میرسد که بهبود گزارشگری مسئولیت اجتماعی شرکتها توانسته است ازطریق کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بین افراد درونسازمانی و برونسازمانی میزان اعتماد اعتباردهندگان به شرکتها را افزایش و به دنبال آن ریسک مالی شرکت را کاهش دهد؛ ازاینرو، هم بانکها در مقام تسهیلاتدهنده و هم سازمان بورس در مقام نهاد ناظر بر فرایند انتشار اوراق بدهی، به چنین شرکتهایی بیشتر اعتماد کرده و در دسترسی آنها به منابع مالی سهولت لازم را ایجاد کردهاند؛ بنابراین، مدیران شرکتها باید این موضوع را در نظر داشته باشند که با وجود اینکه ایفای مسئولیتهای اجتماعی شرکت ممکن است در وهلۀ اول، کار دشوار و پرهزینهای باشد، اما انجام آن و افشای اقدامات انجامشده در این رابطه میتواند از دیدگاه افراد برونسازمانی نکتۀ مثبتی تلقی شود و موجبات جلب رضایت ایشان را فراهم کند. این موضوع در افزایش اعتماد آنها به شرکت و کاهش ریسک آن کمک چشمگیری میکند؛ بنابراین، بانکها در زمان بررسی مدارک، مستندات و گزارشهای مالی شرکت بهمنظور پرداخت اعتبار به شرکت، ریسک مالی آن را کمتر ارزیابی و با احتمال و سهولت بیشتری برای پرداخت تسهیلات به آن اقدام میکنند؛ علاوهبراین، سازمان بورس و اوراق بهادار که نهاد ناظر بر فرایند انتشار اوراق بدهی در بازار سرمایه است، هنگام بررسی مدارک و مستندات شرکت بهمنظور صدور مجوز انتشار اوراق با نگاه مثبت بیشتری به شرکت و با سرعت بیشتر موافقت خود را صادر میکند. این نتیجه با نتایج تان و همکاران (2020)، هامرونی و همکاران (2019) و لاروسا و همکاران (2018) مطابقت دارد. براساس نتایج به دست آمده در این پژوهش به مدیران شرکتها توصیه میشود بهمنظور تسهیل در دسترسی به منابع مالی در بازارهای پول و سرمایه (ازطریق انتشار اوراق بدهی)، سرمایهگذاریهای لازم در حوزۀ مسئولیت اجتماعی داشته باشند و افشای مناسبی در این خصوص انجام دهند. به سازمان بورس و اوراق بهادار توصیه میشود بهعنوان نهاد ناظر بر بازار سرمایه، بهمنظور تسهیل ورود منابع مالی به شرکتها و درنتیجه کارایی اقتصادی کشور، ضوابط و مقررات و نیز انگیزههای لازم را در شرکتها ایجاد کنند تا ایفای مسئولیت اجتماعی خود و گزارشگری را در این خصوص بهبود دهند. به پژوهشگران آتی نیز پیشنهاد میشود، پژوهش حاضر را به تفکیک هر صنعت انجام دهند؛ علاوهبراین، به نظر میرسد موضوعاتی چون بررسی رابطۀ بین کیفیت سود و تأمین مالی از بازارهای پول و سرمایه و نیز بررسی رابطۀ بین سازوکارهای حاکمیت شرکتی و تأمین مالی از بازارهای پول و سرمایه میتواند جهت انجام پژوهشهای آتی جالب توجه باشد.
[1] Corporate social responsibility (CSR)
)