Document Type : Research Paper
Author
Assistant Professor, Department of Technology and Entrepreneurship, Faculty of Management and Accounting, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
یکی از مشکلات مهم در مباحث مدرن مالی، یافتن روشهای کارا برای ارائه و جمعبندی دادههای بازار سهام است. بورس حجم رشد و توسعۀ کشورها مرهون توجه به فناوری است. این امر باعث شده است، دولتها توجه ویژه به این حوزه داشته باشند و سیاستهای توسعۀ فناوری را در دستور کار خود قرار دهند. هنگامی که صحبت از کارآفرینی فناورانه[1] میشود، اهمیت این موضوع در سیاستگذاری به معنای توجه به کارآفرینی و توسعۀ فناوری است (Bailetti, 2012). کارآفرینی فناورانه، در ایجاد شرکتهای جدید برای بهرهبرداری از کشفیات تکنولوژیکی، مسیری مهم برای توسعه و رفاه ملتهاست (میثمی و الیاسی[2]، 2020) و شامل سازمان، مدیریت و دامنۀ تغییرات ریسک در تکنولوژی است (Bailetti, 2012) که این امر تأثیرات عمدهای بر تجاریسازی نوآوریها، موقعیت رقابتی و رشد اقتصادی کشورها و مناطق دارد (میثمی و الیاسی، 2020)؛ بنابراین کارآفرینی فناورانه، فناوریهای امیدوارکننده را به ارزش تبدیل میکند. در سالهای اخیر بسیاری از پژوهشگران این مفهوم را گسترش دادهاند. به گفتۀ بایرس[3] و همکاران (2014)، کارآفرینی فناورانه یک سبک رهبری تجاری است که فرصتهای تجاری با پتانسیل و تکنولوژی زیاد را مشخص میکند و با جمعآوری منابعی مانند استعداد و سرمایه و استفاده از مهارتهای تصمیمگیری اصولی، رشد سریع و خطرات چشمگیری را مدیریت میکند. بالهتی[4] (2012) کارآفرینی فناورانه را بهعنوان یک سرمایهگذاری در پروژه برای جمعآوری و استقرار افراد متخصص و داراییهای ناهمگن میداند که ارتباط تنگاتنگی با پیشرفتهای علمی و فناوری برای ایجاد و جذب ارزش دارد؛ بنابراین استفادۀ مؤثرتر از افزایش نوآوری، داراییهای جدید و رقابتپذیری به توسعۀ محصولات و خدمات منجر میشود (Shan et al., 2018). کارآفرینی فناورانه نقش مهمی در روند ایجاد اقتصاد منطقهای دارد. هنگامی که سازمانهای فناوری زیادی در یک منطقه وجود داشته باشد و سطح کارآفرینی فناورانه زیاد باشد، تأثیر مثبتی بر منطقهای میگذارد که سازمانها در آن وجود دارد (Kordel & Wolniak, 2021)؛ از این رو، توجه به این حوزه بسیار حائز اهمیت است.
دسترسی به منابع مالی، نقش مهم و کلیدی در حمایت از کارآفرینی و کسبوکارهای کوچک و متوسط ایفا میکند. به دست آوردن وجوه موردنیاز برای راهاندازی کسبوکارها همواره بهعنوان یک چالش برای کارآفرینان مطرح بوده و دسترسی به منابع مالی برای کارآفرینان یکی از دغدغههای اصلی در فرایند کارآفرینی است تا فرصتهای شناساییشده را اجرا کنند (Arbolino, 2017). هالت[5] (2017) روشهای تأمین مالی کارآفرینی را به شکل زیر خلاصه میکند: سرمایۀ بذر و تأمین مالی اولیه و تأمین مالی مبتنیبر سهام و بدهی. منابع مالی گوناگونی برای تأمین سرمایۀ یک کسبوکار وجود دارد که اصلیترین آنها به شرح ذیل است: منابع شخصی کارآفرین، اقوام و نزدیکان، منابع مالی مخاطرهپذیر، وام بانکی، عرضۀ اوراق بهادار در بازارهای خارج از بورس (OTC) و بورس. هریک از این منابع نیز ویژگیهای خاص خود دارد. استفاده از شیوههای درست تأمین مالی برای اجرای پروژههای سودآور نقشی اساسی در افزایش ثروت سهامداران شرکت ایفا میکند. یکی از تصمیماتی که مدیران کسبوکارها باید برای بیشترکردن ثروت سهامداران اتخاذ کنند، مربوط به تأمین مالی است (مؤتمنی و طبقیان، 2015). به نظر میرسد، ساختارها و قوانین کشور در حوزۀ تأمین مالی و اعطای تسهیلات در بخش کسبوکار و بهویژه کسبوکارهای کوچک و متوسط معماری نشده است. این امر یعنی اینکه بخش مالی اقتصاد باید در خدمت بخش حقیقی اقتصاد قرار بگیرد تا نتیجهی آن ایجاد تقارن اطلاعاتی و هدایت منابع برای افزایش بازده در بخش کارآفرینی باشد (Cooray, 1999). پس گفته میشود، یکی از موضوعات اساسی در پیشرفت کشور، مسئلهی تأمین مالی کارآفرینی بهخصوص کارآفرینی فناورانه است. همواره چالشهای فراوانی در تأمین منابع مالی جلوی پای کسبوکارهای فناورانه وجود داشته است و دارد که این مسئله کارایی و بهرهوری بنگاهها را کاهش داده و در بسیاری از موارد باعث ورشکستگی و انحلال اینگونه بنگاههای اقتصادی شده است؛ بنابراین این پژوهش بهدنبال تجزیهوتحلیل موانع و چالشهای حقوقی - قانونی موجود در تأمین منابع مالی در کارآفرینی فناورانه با رویکردی نهادی و روش آمیخته است.
مبانی نظری
یک انتخاب مهم برای افراد و بنگاهها بهمنظور ورود به حوزههای کسبوکار، کارآفرینی فناورانه است. بهطور خلاصه مفهوم کارآفرینی فناورانه مؤلفههای کارآفرینانه، مدیریتی و محیطی را در برمیگیرد و در سیستمی پدیدار شده است که عوامل آن در حال تعامل در مجموعهای از فعالیتهای مرتبط با شناسایی و توسعۀ فناوری، تشخیص فرصتها، توسعۀ محصولات، توسعه و ایجاد کسبوکارهای مبتنیبر فناوری هستند. از طرفی، تأمین منابع مالی بهطور وسیعی یکی از مهمترین بخشهای فرایند ایجاد کسبوکار بوده و از گلوگاههای فرایند توسعۀ کارآفرینی است. پیداکردن روشهایی که این مانع را بردارد و سبب شتابگرفتن موتور توسعۀ کارآفرینی و درنتیجه رشد اقتصادی شود، از موضوعهای جالبتوجه در بسیاری از کشورهاست. تأمین مالی کارآفرینی با ترکیب نظریههای مالی و کارآفرینی اغلب به دو موضوع مشترک اشاره دارد (Mitter & Kraus, 2011). یکی، شناسایی فرصتهای کارآفرینانه و دیگری، تخصیص کارایی منابع برای تحقق این فرصتهاست. بهعبارتی، تأمین مالی کارآفرینی با جذب و تخصیص منابع به شرکتهای در حال رشد سروکار داشته است و به مشخصهها و ویژگیهای خاص ساختار تأمین مالی جسورانه منطبق با مرحلۀ رشد بنگاه اقتصادی توجه دارد (Grichnik et al., 2014). در سالهای اخیر نیز منابع تأمین مالی برای فعالیتهای کارآفرینانه گستردگی فراوانی پیدا کرده و علاوه بر روشهای سنتی همچون منابع شخصی کارآفرینان، دوستان و خانواده، تسهیلات بانکی، صندوقهای مخاطرهپذیر و سرمایهگذاری خصوصی، روشهای جدیدی همچون تأمین مالی جمعی، شتابدهندهها، مراکز رشد، صندوقهای حمایتی دانشگاهی و ابزارهای تأمین مالی مبتنی بر داراییهای فکری معرفی شده است (Robb & Robinson, 2014)؛ اگرچه برخی معتقدند، کارآفرینان تمایل بیشتری به استفاده از منابع مالی سنتی دارند (Block et al., 2018). در تلاش برای کاهش خلأهای تأمین مالی در مراحل مختلف کسبوکار، بازیگران و راهکارهای نوینی مثل صندوقهای سرمایهگذاری مخاطرهپذیر، فرشتگان کسبوکار و غیره ارائه شدهاند که در کنار ارزشهای مالی، به ارزشهای دیگری همانند دستیابی به ارزشهای اجتماعی و فناورانه نیز توجه فراوانی داشتهاند (Acs et al., 2016). برخی نیز عنوان میکنند کارآفرینان از طریق سایر روشهای سنتی همچون تأمین مالی خود، راهانداز منابع مالی خود را تأمین میکنند (Cole & Sokolyk, 2018). در یک طبقهبندی از این منابع، دیکنز[6] (2012) منابع مالی شرکتهای کارآفرینی را به دو دستۀ درونی و بیرونی تقسیمبندی کرده است. در دستهبندی دیگر، منابع تأمین مالی کارآفرینان شامل چهار منبع تأمین مالی شخصی، داخلی، سرمایه و حقوق صاحبان سهام، و بدهی دستهبندی شده است (آقاجانی و همکاران، 2013). کول و سوکولیک[7] (2018) در پژوهشی با عنوان تأمین مالی بدهی محور، بقا و رشد شرکتهای نوپا[8]، دو منبع تأمین مالی بدهی و سهام را در رشد شرکتهای نوپا بررسی کردند و دریافتند، شرکتهایی که از بدهی استفاده میکنند، عملکرد بهتری در سه سال اول فعالیت خود نسبتبه شرکتهایی دارند که از محل سهام تأمین مالی میکنند. بلاک[9] و همکاران (2018) نقش بانکهای تجاری و صندوقهای جسورانه را در تأمین مالی برای کارآفرینان در سطح بینالملل بررسی و نقش این نهادها را بااهمیت ارزیابی کردهاند. براساس نظریههای کارآفرینی نیز کارآفرینان بهطورکلی به دو دستۀ اکتشافی و ایجادی تقسیم میشوند. کارآفرین اکتشافی، فرصتهای کارآفرینی را از شرایط موجود بهصورت ریسکی کشف و کارآفرین ایجادی، فرصتهای کارآفرینی را در یک شرایط مبهم و غیرقطعی با جستجو در محیطهای پیرامون خود خلق میکند. در حالت کارآفرینی اکتشافی، افراد امکان تأمین منابع مالی خارجی از بانکها و صندوقهای جسورانه را خواهند داشت و در این شرایط نبودِ تقارن اطلاعاتی شدید نبوده است یا میتوان آن را مدیریت کرد. کارآفرینان میتوانند برای صاحبان منابع مالی ماهیت فرصت اکتشافی خود را بیان و ریسک و بازدۀ آن را به شکل مناسبی ارائه کنند (Sapienza & Gupta, 2004). در ایران نیز اقداماتی برای متنوعسازی نهادهای تأمین مالی کسبوکارهای صورت گرفته است؛ اما نیازهای مدیریتی، انسانی و اجتماعی آنها فراهم نمیشود و فقط بهطور بسیار محدودی منابع مالی کارآفرینان را تأمین میکنند. پژوهشها نشان میدهد، یکی از موانع اصلی کسبوکارهای فناورانه مشکل تأمین منابع مالی است. درمجموع، کسبوکارهای فناورانه با دو دسته مشکلات داخلی و خارجی مواجه هستند که بخش عمدهای از این مشکلات بر روی تأمین مالی این شرکتها تأثیر میگذارد یا اینکه از آنها تأثیر میپذیرد (اخوان صراف و شیخ بهایی، 2006).
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع تأمین مالی در کسبوکارهای فناورانه، شناسایی و برطرفکردن موانع موجود در این زمینه و دستیابی به راهکارهای مناسب پی برده میشود. به این ترتیب، سؤال اصلی این پژوهش عبارت است از: چه موانعی بر سر راه تأمین مالی کسبوکارهای فناورانه (کارآفرینی) ایران وجود دارد؟ در این رابطه، پژوهشهایی در ایران و سایر کشورهای جهان انجام شده است که در ادامه، به برخی از مهمترین آنها اشاره میشود: ایمانیپور و عزیزی (2011) اقتصاد دستوری کشور و متغیرهای کلان آن (تورم، نرخ ارز، بیثباتی و تحریمها)، نبودِ بستر قانونی مناسب و پیشرو، تمایلنداشتن بخش خصوصی برای ورود به این عرصه به دلیل ریسکهای ناشناخته در فضای کسبوکار و ابزارهای مالی-تشئویقی لازم و کمبود نیروی انسانی متخصص و نداشتن برنامهریزی برای تربیت آنها را موانعی بر سر راه تأمین مالی کسبوکارهای فناورانه معرفی کردهاند. یافتههای بهدستآمده از پژوهش محمدی الیاسی و همکاران (2011) نیز نشان میدهد که نداشتن دانش، تجربه و مهارتهای کارآفرینی، مشکلات بازاریابی و فروش، نامساعدبودن محیط کسبوکار و مشکلات مالی، از مهمترین دلایل شکست کارآفرینان بوده است؛ همچنین رئیسی نافچی و همکاران (2013) در پژوهش خود در زمینۀ بررسی و شناسایی موانع موجود در توسعۀ کسبوکارهای کوچک و متوسط نوآور و کارآفرین، نشان دادند که موانع کلی در راستای کارآفرینی کسبوکارهای کوچک و متوسط شامل چهار دسته است که عبارت است از: داخلی (شامل دستنیافتن به منابع مالی برای سرمایهگذاری، مدیریت منابع انسانی ناکارآمد، مدیریت بر تولید و بازار ناکارآمد و ...)، عملیاتی (شامل توجه به سودهای کوتاهمدت و وجود گروههای ذینفع متعدد)، محیطی (شامل فقدان وجود حمایتهای مالی، موانع اداری، قانونی و ...) و فردی (شامل سرمایه فیزیکی، انسانی، اجتماعی و یادگیری). کریمی و بوذرجمهری (2013) در موانع تأمین مالی برای شرکتهای کوچک و متوسط، پنج الگوی ذهنی شناسایی و دستهبندی کردهاند. در الگـوی ذهنـی اول، فراهمنبودن شرایط بازار رقـابتی بـین شـرکتهـا؛ در الگوی ذهنی دوم، نبودِ زیرساختهای مناسب در زمینههای مختلف ارتبـاطی و اطلاعاتی؛ در الگـوی ذهنـی سوم، نداشتن وثیقۀ لازم برای دریافت تسهیلات بانکی؛ در الگـوی ذهنـی چهـارم، محـدودیتهـای موجـود در زمینـۀ جذب سرمایههای خارجی؛ در الگوی ذهنی پنجم، حمایت ناکافی دولت از شرکتهای کوچک و متوسط بهعنوان مهمترین موانع در زمینۀ تأمین مـالی شـرکتهـای کوچـک و متوسـط برشـمرده است. نوری و همکاران (2016) در بررسی موانع و مشکلات تأمین بهموقع سرمایه در گردش در شرکتهای کوچک و متوسط در دو حوزۀ بیرونی و درونی شامل طرف عرضۀ منابع مالی و تقاضای منابع مالی، به این نتیجه دست یافتند که در عرضۀ منابع مالی عواملی نظیر محیط اقتصادی کلان، اطلاعرسانی، قوانین و مقررات کشور، رفتار دولتها، محیط تأمین مالی، ساختار بازار سرمایه و قوانین و مقررات مالی ازجمله عوامل عمدۀ اثرگذار بر نحوۀ تأمین سرمایه در گردش بنگاههای کوچک و متوسط به شمار میآیند. در طرف تقاضای منابع مالی به عواملی مانند ساختار سرمایه، توان مالی، ریسکپذیری، اندازه، دورۀ عمر، اعتبار، مهارتها، مالکیت، افشای اطلاعات، برنامههای توسعه، سودآوری و تقسیم سود، ماهیت کسبوکار و دسترسی اطلاعاتی اشاره کردند. دربارۀ موانع سرمایهگذاری، پندر [10](2008) ضعف حقوق مالکیت فکری را معرفی میکند. یافتههای تحقیقی بارتلت و بوکویچ[11] (2001) نشان داد که مهمترین مشکلات شرکتهای کوچک و متوسط مربوط به محیط سازمانی مانند بوروکراسی محدودیتهای مالی خارجی ازجمله هزینههای زیاد سرمایه است. رندوی و گوال[12] (2003) به این نتیجه رسیدند که تأمین مالی بهوسیلۀ منابع مالی شخصی کاراتر است. پسریدس و همکاران[13] (2004) پژوهشی در کشور صربستان، بهمنظور بهبود تأمین مالی کارآفرینی فناورانه، راهکارهایی مانند دسترسی به منابع مالی، مشوقهای مالیاتی، ایجاد یک نهاد و سازمان بهعنوان نماینده و حامی منافع کارآفرینی فناورانه و ارائۀ برنامههای آموزشی پیشنهاد شده است. نتایج بهدستآمده از پژوهشی در کشور بنگلادش نشان داد که دسترسینداشتن بلندمدت و میانمدت به اعتبارات و محدودیت استفاده از بازار، تخصص و اطلاعات از موانع تأمین مالی کارآفرینی فناورانه است (Alam & Ullah, 2016). بررسی پیشینۀ پژوهش نشاندهندۀ آن است که موانع تأمین مالی بهصورت تسهیلاتی، سازمانی، فرهنگی، قوانین و مقررات، اطلاعاتی، زیرساختی، حمایتی، آموزشی و سرمایهای دستهبندی میشود (Barth et al., 2011; Hyz, 2011; shah et al., 2010). پژوهشهایی دیگر از سوی کران[14] (2019) در هائیتی نشاندهندۀ آن بود که کمبود سواد مالی در کارآفرینان شرکتهای کوچک و متوسط، دسترسی به بودجه از طریق بانکداری سنتی و سرمایهگذاری خرد و غیررسمیبودن اقتصاد از عوامل بازدارندۀ کارآفرینی محسوب میشود. بر این اساس، هدف کلی این پژوهش، تحلیل موانع تأمین مالی برای کارآفرینی فناورانه است. آنچه مسلم است، اینکه شناسایی و غلبه بر موانع و چالشهای تأمین مالی کارآفرینی فناورانه، کاری پرهزینه و مشکل است؛ با این حال، باید تلاش شود تا جایی که امکان دارد، با برنامهریزی مناسب و طراحی فرایندی درست و مناسب، زمینهها و زیرساختهای بروز و توسعۀ شاخصهای تأمین مالی بهبود یابد و هموار شود. با توجه به مسئلۀ پژوهش، این مطالعه در پی پاسخگویی به این سؤال است که موانع اصلی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه با رویکرد نهادی کداماند.
در این رابطه نظریۀ نهادی، راه مفیدی برای تفکر پیرامون چگونگی ظهور این فرایندهای میانجی محتمل میشود و همچنین چارچوبی عمومی برای پاسخگویی به پرسش اولیۀ پژوهش فراهم میکند. نهاد، شامل قوانینِ باز در جامعه و قواعد وضعشده از جانب نوع بشر است که روابط متقابل انسانها را شکل میدهد و دامنهای شامل ارزشها، سنن، هنجارها، مذهب، ایدئولوژی، قوانین، مقررات، سازمانها و سازوکارهای اجرایی را در برمیگیرد (North, 1990). فراتر از آن، بر تصمیمگیری افراد و بنگاهها نیز اثرگذار است (Hitt et al., 2004). ترتیبهای نهادی بر رفتار افراد و سازمانها بهصورت نامحسوس و درعینحال، فراگیر تأثیر میگذارند (Scott, 1999). در نظریۀ نهادی بیان میشود که نهادهای رسمی ضعیف، در بازارهای در حال شکلگیری نهادهای غیررسمی قوی مانند فرهنگ و هنجارها جایگزین میشوند (Khanna & Palepu, 2000). لی و زهرا[15] (2012) بیان میکنند که نهادهای رسمی برای فعالیت سرمایهگذاری جسورانه، وابستگی زیادی به محیط و مناسبات فرهنگی دارند. با توجه به سطح توسعۀ نهادی رسمی، جوامعی که دارای سطح بالاتری از اجتناب از نبودِ اطمینان و جمعگرایی (سیستم اقتصادی مشترک) هستند، سطوح پایینتری از سرمایهگذاری جسورانه دارند؛ درحالیکه این نهادهای غیررسمی بهطور کامل جایگزین نهادهای رسمی در فرایند شکلگیری سرمایهگذاری جسورانه نمیشوند، تا حدودی ضعف دومی را جبران میکنند (Lingelbach, 2013). یک جامعۀ جمعگرا، اغلب روابط غیررسمی را برای کاهش هزینۀ مبادله به کار میگیرد. درک کارآفرینان از شهرت اخلاقی آتی سرمایهگذاران نیز بر تمایل آنها به شراکت اثرگذار است (Drover et al., 2014). نهاد و نهادگرایی ازجمله حوزههایی است که بسیار محل بحث و اختلافنظر بوده است. در دهۀ هشتاد میلادی نهادگرایی جدید و قدیم گسترش بیشتری پیدا کردهاند؛ هرچند نفوذ نهادگرایی جدید بیشتر بوده است (متوسلی و همکاران، 2011). در حال حاضر این رویکرد جایگاه خود را در علوم مختلف سیاسی، اقتصاد و مدیریت بازکرده و گسترش یافته است. درخصوص چیستی و تعریف نهاد نیز مباحث متعددی مطرح شده است. برای شکلگیری یک مبادله فعالیتهایی برای پیداکردن طرف معامله نیاز است. پس از پیداکردن طرف معامله، طرفین باید اطلاعاتی نسبتبه شرایط و مورد معامله کسب کنند و کسب این اطلاعات نیازمند زمان و هزینه است. درنهایت، انجام مذاکرات و عقد قرارداد نیز هزینهبر است. این فعالیتها که هزینهبر است، مانع از تحقق مبادلات میشود (Coase, 1960). برای هزینههایی که در مقابل شرایطی که انجام مبادله هیچگونه هزینههای دیگری ندارد، هزینۀ مبادله اطلاق شده و در رویکرد اقتصاد نهادگرایی کانون بحث است (Coase, 1960; Williamson, 2000). الینور استروم، یکی از صاحبنظرانی است که مباحثی را درخصوص نهاد و تحلیل نهادی ارائه داده است. وی چارچوبی نهادی برای تحلیل [16](IAD) ارائه کرده است. این چارچوب جایگزین سایر فنها نمیشود؛ اما راهی برای ترکیبکردن عمل مشارکتکنندگان چندگانه شامل آنهایی وجود دارد که بهطور مستقیم درگیر موقعیت خطمشی یا در خروجیهای خطمشی ذینفع هستند. در این چارچوب سه عامل بر موقعیت خطمشی مؤثر است (Polski & Ostrom, 1999)؛ حالات فیزیکی و مادی، ویژگیهای جامعه (فرهنگ) و قواعد مورداستفاده. تمرکز تحلیل استروم بر روی حوزۀ اقدام است که شامل موقعیت اقدام و بازیگرانی است که بهطور طبیعی با موقعیت درگیر هستند. چارچوب IAD به تحلیلگران کمک میکند تا موقعیتهای پیچیدۀ اجتماعی را درک کرده و آنها را به اجزای قابلمدیریت از فعالیتهای تجربی تقسیم کنند (Hodgson, 2006).
چارچوب تحلیل نهادی استروم
براساس چارچوب توسعه و تحلیل نهادی استروم، پدیدهها ممکن است ابعاد سیاسی، اقتصادی اجتماعی و فرهنگی داشته باشند که در پرتو این نگاه کلان به آنها توجه میشود. در چارچوب توسعه و تحلیل نهادی استرام شرایط فیزیکی، ویژگیهای جامعه، قواعد مورداستفاده، عرصۀ کنش، الگوهای تعاملات، رهآوردها و معیارهای ارزشیابی بررسی میشوند. شکل (1) نشاندهندۀ مدل تحلیل توسعۀ نهادی است.
شکل (1) چارچوب تحلیل نهادی استروم (2005)
Figure (1) Ostrom's institutional analysis framework (2005)
نظام اکولوژی اجتماعی در بردارندۀ متغیرهای زمینهای مؤثر بر اقدام و کنشهاست؛ از این رو، برای توسعۀ زمینۀ کنش باید به آنها توجه کرد. در چارچوب استروم این عوامل عبارت است از: سیستم منابع، واحدهای منابع، سیستم حکومتی و کاربرانی که تحتتأثیر تنظیمات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و اکوسیستمهای مرتبط قرار میگیرند (Ostrom, 2009). برای تبیین چارچوب تحلیل توسعه و تحلیل نهادی استروم در گام نخست، در تحلیل یک مسئله مشخصکردن یک واحد مفهومی است که یک عرصۀ کنش نامیده میشود و برای تحلیل، پیشبینی و تبیین رفتار درون ترتیبات نهادی مورد بهرهبرداری قرار میگیرد. بر این اساس باید گفت که در این پژوهش، تأمین و بازار مالی واحد تحلیل یا عرصۀ کنش است. عناصر عرصۀ کنش عبارت است از: شرکتکنندگان، جایگاهها، دستاوردها، حلقههای ارتباطی کنش و دستاورد، کنترلی که مشارکتکنندگان اعمال میکنند، اطلاعات، هزینهها و مزایا (Ostrom, 2007). سپس باید عوامل مؤثر بر ساختار یک عرصۀ کنش معرفی شود که بنا به تعریف استروم (1982) در این پژوهش شامل قواعد نظمدهی به بازارهای تأمین مالی، ویژگیهای بازار تأمین مالی و مشارکتکنندگان این عرصه و زمینه[17] برای شکلدهی عرصۀ کنش مالی موردبررسی است. اصطلاح «عرصۀ کنش[18]» اشاره به نوعی واحد مفهومی پیچیده دارد که حاوی مجموعهای از متغیرهاست؛ ازجمله موقعیت کنش[19] و بازیگر. پس گام دیگر که در سیاستگذاری باید به آن توجه شود، مشخصکردن موقعیت رخداد تأمین مالی در فرایند کارآفرینی فناورانه است. به این معنا که زمان و مدت تأمین مالی کارآفرینی فناوری بررسی شود. بر این اساس سؤالهایی که در این بخش باید در سیاستگذاری تأمین مالی کارآفرینی به آنها پاسخ داده شود، بازیگر را در یک موقعیت بهعنوان فرد یا گروه (که بهصورت یک بازیگر شرکتی عمل میکند) تصور میکند. اصطلاح «کنش» اشاره به آن دسته از رفتارهای انسان دارد که فرد عملکننده براساس آنها نوعی معنای ذهنی یا ابزاری به اذهان متبادر میکند.
روش پژوهش
بازۀ انجام این پژوهش سال 99-98 و محل اجرای آن استان تهران است. جامعۀ آماری را در بخش کیفی 16 تن از خبرگان متخصص و نخبگان در عرصۀ کارآفرینی شکل داد که با رویکرد گلولهبرفی و ملاکمحور در پژوهش مشارکت کردهاند. خبرگان متخصص از میان دارندگان تجربه در حوزۀ تخصصی به تأیید فعالان آن حوزه انتخاب شده و معیار انتخاب افراد نخبه براساس تعریف بنیاد ملی نخبگان و راهاندازی کسبوکارهای فناورانه طبق تعریف دانش بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بوده است (جدول 1). درخصوص گردآوری دادهها در بخش کمی با طراحی پرسشنامهای که از بخش کیفی پژوهش استخراج شده است، در طیف پنجتایی لیکرت از 125 تن از خبرگان نظرسنجی به عمل آمده است. جامعۀ آماری این بخش پژوهش را خبرگان دانشگاهی و صنایع شامل اساتید و مدیرانی تشکیل میدهند که با موضوع تأمین مالی آشنا هستند و دستکم سه سال تجربه و فعالیت در این زمینه دارند. برای تخمین حجم نمونه در این بخش به این دلیل که از تکنیک مدلسازی معادلات ساختاری[20] (SEM) مبتنی بر روش حداقل مربعات جزئی[21] (PLS) بهمنظور آزمون و تحلیل دادههای بهدستآمده از پاسخ خبرگان استفاده شده، به قاعدۀ اول روش بارکلای[22] و همکاران (1995) تکیه شده است. در این قاعده عدد 10 ضربدر بیشترین تعداد شاخصهای یک متغیر میشود. با توجه به اینکه بیشترین شاخص میان مدلهای اندازهگیری 8 شاخص است، 80 نمونه از جامعۀ آماری فوق کافی است که در این پژوهش 125 نمونۀ آماری بهصورت طبقهای تناسبی برای نظرسنجی دربارۀ مسئلۀ پژوهش انتخاب شد.
روش PLS به این دلیل که به تعداد نمونۀ کم حساس نیست و در حجم نمونههای پایین نیز انجام میگیرد، علاوه بر این، برای دادههایی با توزیع غیر نرمال یا با توزیع نامعلوم کاربردی است، نسبتبه روش لیزرل برتری دارد (آذر و همکاران، 2012). دو مرحلۀ اصلی روش PLS در تحلیل دادهها عبارت است از: 1. برازش مدل اندازهگیری (تحلیل عاملی تأییدی[23] (CFA) که یکی از روشهای آماری بوده است که روابط بین متغیرهای آشکار (سؤالها) و پنهان را بررسی میکند؛ 2. برازش مدل ساختاری (Vinzi et al., 2010) که در اینجا با توجه به هدف پژوهش تنها برازش مدل اندازهگیری انجام گرفته است. پس از طی فرآیند دادهپردازی، محاسبات آماری با استفاده از نرمافزار 19SPSS و تحلیل عاملی تأییدی با نرمافزار smartPLS انجام شد.
جدول (1) ویژگیهای خبرگان و نخبگان در بخش کیفی
Table (1) Characteristics of the elite in the qualitative section
|
ردیف |
جنسیت |
سن |
حوزۀ فعالیت |
مدرک |
رشتۀ تحصیلی |
تخصص |
سابقه |
|
1 |
مرد |
40 |
سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور |
دکتری |
اقتصاد مالی |
برنامهریزی اقتصادی |
20 |
|
2 |
مرد |
30 |
کارآفرین فناور |
کارشناسی |
الکترونیک |
مکاترونیک و ربوتیک |
10 |
|
3 |
مرد |
50 |
سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران |
دکتری |
کارآفرینی |
نوآوری و فناوری |
25 |
|
4 |
مرد |
50 |
دانشگاه، بانک و مجمع تشخیص مصلحت نظام |
دکتری |
مهندسی کشاورزی |
سیاستگذاری کارآفرینی فناورانه |
15 |
|
5 |
مرد |
45 |
مدیرعامل صندوق نانو فناوری |
دکتری |
کارآفرینی |
تأمین مالی |
10 |
|
6 |
مرد |
60 |
دانشگاه، سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور |
دکتری |
اقتصاد کلان |
سیاستگذاری تأمین مالی کارآفرینی |
20 |
|
7 |
مرد |
30 |
مشاوره تأمین مالی |
دکتری |
کارآفرینی |
سرمایهگذاری خطرپذیر |
5 |
|
8 |
مرد |
70 |
مدیرعامل انجمن خیرین علم و فناوری |
تکنیسین |
هوا و فضا |
مدیریت بنگاههای مالی و اقتصادی |
40 |
|
9 |
زن |
35 |
وزارت امور اقتصاد و دارایی |
دکتری |
اقتصاد مالی |
برنامهریزی اقتصادی |
5 |
|
10 |
مرد |
50 |
مدیرعامل صندوق توسعۀ فناوری |
ارشد |
مدیریت |
تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
20 |
|
11 |
مرد |
35 |
فناوری اطلاعات و ارتباطات |
ارشد |
کسبوکار الکترونیک |
نرمافزار |
10 |
|
12 |
زن |
33 |
مسئول مرکز رشد |
دکتری |
کارآفرینی |
سیاستگذاری و مشاوره کارآفرینی |
3 |
|
13 |
مرد |
30 |
مدیرعامل شرکت دانشبنیان |
ارشد |
مهندسی پزشکی |
داروسازی |
7 |
|
14 |
مرد |
28 |
مدیرعامل شرکت دانشبنیان |
ارشد |
الکترونیک |
تولید ریزپردازندههای الکترونیکی |
6 |
|
15 |
مرد |
37 |
مدیرعامل شرکت دانشبنیان |
دکتری |
مخابرات |
چیپهای الکترونیکی و مخابرات |
10 |
|
16 |
مرد |
34 |
مسئول اعطای تسهیلات شعبه |
ارشد |
علوم اقتصادی |
اعتبارات بانکی |
7 |
یافتهها
تحلیل کیفی (تحلیل مضمون)
سه سطح از مضامین وجود دارد که عبارت است از: مضمون پایه[24]، سازمانیافته[25] و سرتاسری که مضمون پایه در پایینترین سطح و برخاسته از متن است. مضمون سازمانیافته در سطح میانی قرار دارد و از یک گروه از مضامین پایهای به دست میآید. مضمون سرتاسری در برگیرنده بوده و در سطح نهایی قرار داشته است که از یک دسته از مضامین سازمانیافته به دست میآید (Braun& Clarke, 2006). شکل (2) نشاندهندۀ ارتباط این مضامین با یکدیگر است.
ابعاد حقوقی تأمین مالی
مضمون سازماندهندۀ ابعاد حقوقی تأمین مالی در برگیرندۀ مضامین پایۀ نهادهای حقوقی، نقش زمینۀ فرهنگی در قانونگرایی، اعمال قانون، قانونگریزی، مالکیت فکری، مباحث حقوقی پیشگیری از جرم، قوانین تأمین مالی، قوانین و مقررات و نقش قانون است. این مضامین از تحلیل کیفی مصاحبهها، اسناد، قوانین و مقررات حوزۀ موردمطالعه به دست آمده است؛ بهعنوان مثال، یکی از مضامینی که از سوی عاملان تأمین مالی همچون سرمایهگذاران خطرپذیر و کارآفرینان فناور مطرح میشد، اجرانشدن قانون بهوسیلۀ صندوق نوآوری و شکوفایی بهعنوان متولی اصلی تأمین مالی کارآفرینان فناور بود. ازنظر ایشان صرف منابع در سرمایهگذاریهای عمرانی و غیر مخاطرهآمیز موجب تحسین مدیران شده است؛ اگرچه نوعی اجرانشدن قانون است، نشاندهندۀ مضمون پایۀ اجرای قانون میباشد؛ بهعنوان نمونه، یکی از مصاحبهشوندگان میگوید:
«الان نگاه کنین. صندوق نوآوری شکوفایی پول نمیده و قواعد سختگیرانهای برای مردم گذاشته. همه هم میگن که چقد مدیر خوبیه که مواظب بیتالماله»
در جدول (2) به چند نمونه از این مضامین اشاره شده است.
جدول (2) نمونههایی از مضامین ابعاد حقوقی
Table (2) Examples of legal themes
|
منبع |
نمونۀ مضمون |
مضمون پایه |
|
مصاحبهشونده |
الان نگاه کنین. صندوق نوآوری شکوفایی پول نمیده قواعد سختگیرانهای برای مردم گذاشته. همه هم میگن که چقد مدیر خوبیه که مواظب بیتالماله |
اجرای قانون |
|
برنامۀ راهبردی وزارت صنعت معدن و تجارت مصوب اسفند 1395 |
توسعه و تعمیق مدیریت، اقتصاد و حقوق مالکیت فکری (صنعتی) در زنجیرۀ ارزش از ایده تا محصول. |
مالکیت فکری |
|
مصاحبهشونده |
بعضی مواقع مؤسسۀ مالی متوجه میشه که شما یه جای دیگه هزینه میکنین؛ اما با وجود اینکه میدونه، چیزی هم نمیگه. این به اجرای قانون و مقررات برمیگرده. گفتین، کسی که تخطی میکنه، در حوزۀ جرم و اینها میفته که خب درواقع، عمل و کارش رو انجام میده. |
اعمال قانون |
|
مصاحبهشونده |
فرهنگ غالب اینه و این باعث میشه که آدم هرچی ثروت به دست میاره، بعد احساس کنه که بعضی بیشتر از این ثروتمندتر هستن؛ برای همین همیشه میدوه و اینجاست که با روشهای غیرقانونی، غیراخلاقی و غیرانسانی شخصیت خودش رو تنزل میده. درواقع، لابیگری میکنه؛ یعنی اون هدفی که تعریف کرده، انسان رو تشویق میکنه که بهسمت رفتارهایی بره که براش رانت و سرمایه ایجاد میکنه و ... |
قانونگریزی |
|
سیاستهای کلی نظام در تشویق سرمایهگذاری (مصوب 1389) |
ساماندهی رفتار تقنینی اداری، قضایی، بازرسی، نظارت، حسابرسی و تخصصیکردن امور برای حمایت از سرمایهگذاری و تولید. |
قوانین و مقررات |
|
سیاستهای کلی نظام در بخش مالی (مصوب 1383) |
ساماندهی، گسترش و ارتقای بازار مالی ایران (سرمایه، پول و بیمه) با تأکید بر کارایی، شفافیت سلامت، بهرهمندی از فناوریهای نوین و همچنین ایجاد اعتماد و حمایت از سرمایهگذاران و مؤسسات فعال در بازارهای مالی با حفظ مسئولیتپذیری آنان، تشویق رقابت و ابتکارات، پیشگیری از وقوع بحرانها و مقابله با تخلفهای حقوقی و کیفری مالی. |
مباحث حقوقی پیشگیری از جرم |
بعد فرایندها
بعد فرایندهای تأمین مالی کارآفرینی یکی از مضامین سازماندهنده است که مضامین پایه تأثیر روابط غیررسمی را در تسهیل فرآیندها، تفاوت فرآیندهای بانکی و صندوقها، ثبت اختراع قبل از تأمین مالی، فرآیندهای نامشخص، طولانی قضایی و غیررسمی (لابیگری)، مدارک خاص برای برخی فناوریها، مسیر قانونی تأمین مالی در برمیگیرد. این بعد هم مانند مضمون سازماندهندۀ ابعاد حقوقی تأمین مالی مستخرج از مصاحبهها، اسناد، قوانین و مقررات این حوزه است؛ بهعنوان مثال، مضمون پایۀ تأثیر روابط غیررسمی در تسهیل فرآیندها از مصاحبه (گفتم که شفاف نیست؛ یعنی اطلاعرسانی ضعیفه و شفاف نیست. روابط غیررسمی هم وجود داره.) برمیآید که روابط غیررسمی فرایندها را تسهیل میکند یا بهعنوان مثال، مصاحبهشونده در پاسخ به مباحث افشانشدن طرح و ایده راهکاری را بیان میکند که خود یکی از فرایندهای موردنیاز در تأمین مالی است. وی اظهار میدارد:
«ببینین. حالت مطلوبش رو ما داریم. یه چیز واقعی که انجام میشه و راهکار هم داره. شما اغلب جاهایی که جای نگرانی باشه، اول میگن که برو این ایده و فناوری خودت رو ثبت کن؛ یعنی ثبت اختراع انجام بده. ثبت اختراع که انجام دادی، بیا طرحت رو اینجا دیگه ... اون ثبت اختراعات تا حدودی از این ایده حفاظت میکنه».
این عبارت نشاندهندۀ مضمون پایۀ ثبت اختراع قبل از تأمین مالی است. در تحلیل توسعۀ نهادی باید به جایگاهها توجه داشت. در سیاستگذاری و تحلیل سیاستی با نگاه نهادی جایگاهها باید تحلیل شوند. وقتی مصاحبهشونده میگوید:
«خب همون. درواقع، یه چی اینجا برامون گنگه و نمیدونیم که درنهایت، چه کسی باید این رو تأیید بکنه. ببینین. بهطور مثال، ما یه رئیس مرکز رشد داریم که باز دوباره مرکز رشد زیر نظر پارکه. بعد پارک معاون و رئیس خودش رو داره. ما متوجه نشدیم؛ یعنی بعد پنج سال که اینجا هستیم»
اشاره به مضمون جایگاههای نامشخص دارد. این جایگاهها نقش کلیدی در فرایندها دارد. فرایندهای تأمین مالی یکی از مضامین پرتکرار این پژوهش است. 26 بار این مضمون کد شده است. در هر یک از مضامین به یکی از فرآیندها یا زمانبربودن آنها اشاره شده است. بهعنوان مثال، مصاحبهشونده میگوید:
«یعنی وقتی شما یه درخواستی میدی، همه میدونن؛ ولی توی یه پروسۀ اداری میفتی که اول باید این تأیید کنه، بعد اون تأیید کنه و درنهایت، چیزی که قراره تأیید بشه، یکی دو سال زمان میبره. میدونی، چی میگم. ببین توی یه جای خیلی کوچیک که همه، همهچیز و نیاز شما رو میدونن؛ ولی شما باید یه پروسۀ اداری مفصل رو رد بکنی و تأییدیه بگیری».
این اشاره به مضمون پایۀ فرآیند تأمین مالی دارد. این مضمون در اسناد نیز دیده میشود. کارآفرینان فناوری اذعان دارند که فرایندهای تأمین مالی مشخص نیستند. بهخصوص در مقایسۀ بین فرایندهای تأمین مالی در بانکها و سرمایهگذاران خطرپذیر بر این باور هستند که در سرمایهگذاری خطرپذیر فرایندها نامشخصتر است؛ بهعنوان مثال، یکی از مصاحبهشوندگان میگوید:
«میگه عه این مدارک رو نیاوردی که. بعد دوباره ده روز دیگه میری و میگه که عه اینم ناقصه. بعد، یه مدت دیگه میری؛ یعنی خودشونم نمیدونن که برای وام چه مراحلی باید گذرونده بشه. شاید شما این مدارک رو داشته یا نداشته باشین، درسته؟»
که اشاره به مضمون پایه فرایندهای نامشخص دارد. یکی از فرایندهایی که در تأمین مالی وجود دارد، مباحث قضایی است. یکی از تأمین مالیکنندگان در مصاحبهای میگوید:
«تعهدات زیر دویست تومن رو پیگیری حقوقی نمیکنیم. اونقدر دردسر و بدبختی و برو و بیا.»
که از آن مضمون پایۀ فرآیندهای طولانی قضایی به دست میآید. یکی از مصاحبهشوندگان بیان میدارد:
«از اینکه به بانک معرفی میشه، ممکنه یسری فرایند غیررسمی صورت بگیره؛ چون قبل از اون چیزی پرداخت نمیشه و فقط معرفیه. اول شرایط رو بررسی میکنن و بعد میفرستن؛ ولی بعد از معرفی به بانک ممکنه یسریها از طریقی اعمالنفوذ کنن. فرض کنین، نفر دهم باشه، نفر سوم میشه. این ممکنه».
این مضمون حاوی مضمون پایۀ فرآیندهای غیررسمی است. مضمون پایۀ دیگر که ارتباط نزدیکی با این مضمون دارد، فرآیندهای غیررسمی (لابیگری) است که فرد مصاحبهشونده میگوید:
«ببینین، خب یه مقدار بله. متأسفانه شنیدم که بعضیا با لابیگری میتونن وامای خیلی خوبی بگیرن.»
یکی از کدهایی که در تأمین مالی فناورانه وجود دارد، مضمون پایۀ مدارک خاص برای برخی فناوریهاست که از مصاحبه «بستگی به فناوری دارن؛ بهطور مثال، بهداشت. فناوریهای مربوط به بهداشت سختگیریهای خاصی میخواد. خب اونجا سختتره. دارویی هم همینطور. در صنایع ترادیشنال فناوریهایی وجود داره که مستقیم با انسان در ارتباط نیست و تأثیری چیزی ندارد. سختگیری در اونجا کمتر و یه چیز مکانیکیه» به دست میآید. یکی دیگر از مضامین پایۀ این مقوله مضمون پایۀ مسیر قانونی تأمین مالی است. در مصاحبهای فرد کارآفرینی بیان میکند:
«اگه از مسیر قانونی نباشه، من بعید میدونم، بتونن این تسهیلات رو بگیرن؛ چون اینها یسری آییننامه دارن. آییننامۀ اونها سخت نیست. اگه به یقین کسی بخواد کارآفرین فناورانه باشه، میتونه از این آییننامه استفاده کنه. مگه اینکه یکی به بهانۀ این کارآفرین فناورانه تسهیلاتی رو بخواد بگیره و در جای دیگه هزینه کنه که سخته.»
که اشاره بر این مضمون دارد. درنهایت، مضامین و یافته در قالب جدول (3) ارائه شده است:
جدول (3) عوامل پژوهش
Table (3) Research factors
|
روابط غیررسمی در فرایندهای مالی |
فرایندهای غیررسمی |
موانع حقوقی- قانونی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
|
فرایندهای نامشخص |
||
|
زمینههای ضعیف فرهنگ قانونگرایی |
||
|
تفاوت رویههای اداری در صندوقها و بانک |
مراحل مختلف تأمین مالی |
|
|
بروکراسی اداری |
||
|
فرایندهای نامشخص صندوقهای دولتی |
||
|
فرایند تأمین مالی |
||
|
فرایند طولانی و زمانبر |
||
|
فرایند کارآفرینی فناورانه |
||
|
فرایندهای از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات |
||
|
نیاز به مدارک خاص برای برخی از فناوریها |
||
|
باید کارآفرینان موفق ازنظر مقیاس بزرگ شوند |
زمان طولانی تأمین مالی |
|
|
مدتزمان طولانی برای رسیدگی به پروندهها |
||
|
زمانبر بودن ثبتنام و در اولویت بررسی قرارگرفتن |
||
|
زمانبربودن ارزیابی |
||
|
پایین بودن جرائم از تخلف |
قواعد و قوانین بازدارنده |
|
|
اثربخشنبودن جرائم از تخلف |
||
|
ناکافیبودن قوانین مبارزه با جرائم |
||
|
نابسامان بودن مسائل حقوقی در اجرا |
||
|
همسونبودن قوانین و سیاستها |
||
|
حمایت از حقوق مالکیت |
مالکیت فکری و صنعتی |
|
|
حمایت حقوقی از تولیدکنندگان |
||
|
حمایت از مالکیت فکری و معنوی |
||
|
نیاز به پشتیبان جهت تأمین مالی |
||
|
قرارداد منع افشا |
||
|
انحراف وامها از مسیر قانونی |
انحراف از قوانین و مقررات |
|
|
هزینۀ وام در جای دیگر |
||
|
جدینبودن در اعمال قانون |
||
|
قوانین و مقررات دستوپاگیر |
||
|
مباحث حقوقی برای پیشگیری از جرائم |
||
|
اطلاعرسانی و شفافیت مسیر قانونی |
با کدگذاری مضامین در نرمافزار ATLAS.ti یک شبکۀ مضامین از آنها ترسیم میشود. شکل (2) نشاندهندۀ شبکۀ مضامین مستخرج از تحلیل مضمون است.
شکل (2) شبکه مضامین
Figure (2) Themes network
تحلیل کمی
برازش مدل اندازهگیری (CFA) در روش PLS با استفاده از شاخصهایی مانند بارهای عاملی و میانگین واریانس استخراجشده[26] (AVE) برای بررسی روایی همگرا، شاخص فورنل و لارکر برای بررسی روایی واگرا و دو شاخص آلفای کرونباخ[27] (CA) و پایایی ترکیبی[28] (CR) برای بررسی پرسشنامه ازلحاظ پایایی انجام میشود. جدول (4) نشاندهندۀ شاخصهای موردسنجش روایی و پایایی و تحمل واریانس[29] (VIF) بههمراه مقدار مجازشان است.
جدول (4) شرایط برقراری پایایی، روایی و همخطی
Tabe (4) Conditions for convergent reliability, validity and Variance Inflation Factors
|
شاخص |
حد مجاز |
منبع |
|
پایایی |
7/0< CA, CR |
OBrien (2007)
Fornell & Larcker (1981) |
|
روایی همگرایی |
5/0 < AVE |
|
|
5/0 < بارهای عاملی 96/1 < معناداری بارهای عاملی |
||
|
روایی واگرایی |
AVE > MSV |
|
|
همخطی |
5 > VIF |
Cassel et al (1999) |
طبق جدول (4) دو شاخصی که برای سنجش پایایی به کار میروند، عبارت است از: CA و CR. درواقع، CR جایگزینی برای CA بوده است که پایایی سازهها را نه بهصورت مطلق، با توجه به همبستگی سازههایشان با یکدیگر محاسبه میکند و از این رو، نسبت به شاخص CA برتری دارد (Werts et al., 1974). با در نظر گرفتن کمترین مقدار مقبول برای این دو شاخص، نتایج جدول (5) نشاندهندۀ آن است که تمام متغیرهای پژوهش مقدار CA و CR بزرگتر از 7/0 دارند که گویای پایایی زیاد پرسشنامه است.
جدول (5) شاخص روایی همگرا و پایایی
Table (5) Convergent, reliable and descriptive validity index
|
عوامل موانع حقوق قانونی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
روایی همگرا |
پایایی |
|
|
AVE |
CR |
CA |
|
|
انحراف از قوانین و مقررات |
717/0 |
938/0 |
921/0 |
|
زمان طولانی تأمین مالی |
705/0 |
905/0 |
860/0 |
|
فرایندهای غیررسمی |
676/0 |
862/0 |
763/0 |
|
قواعد و قوانین بازدارنده |
647/0 |
902/0 |
864/0 |
|
مالکیت فکری و صنعتی |
659/0 |
906/0 |
869/0 |
|
مراحل مختلف تأمین مالی |
673/0 |
935/0 |
919/0 |
|
قوانین و مقررات تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
503/0 |
968/0 |
965/0 |
دو شاخص بارهای عاملی و AVE برای بررسی روایی همگرا به کار میرود. بارعاملی تعیین میکند که متغیر مکنون چقدر از واریانس متغیرهای آشکار را تبیین میکند و از آنجا که یک ضریب همبستگی است، باید ازنظر آماری در فاصلۀ اطمینان 95 درصد معنادار باشد. نتایج بارهای عاملی بهدستآمده در شکلهای (2) و (3) و جدول (6) بزرگتر از 7/0 است؛ همچنین جدول (6) نتایج مربوط به روابط همخطی بین متغیرهای آشکار (سؤالها) را با استفاده از شاخص VIF ارائه میدهد.
شاخص بعدی برای سنجش روایی همگرا مربوط به شاخص AVE است. با کمک این شاخص معلوم شد، تمام سازههای موردبررسی دارای میانگین واریانس استخراجشده بیشتر از 5/0 هستند که نشاندهندۀ آن است که روایی همگرایی زیادی دارند (جدول 5).
شکل (4) مدل در حالت تخمین ضرایب استاندارد
Figure (4) Model in standard coefficient estimation mode
شکل (5) مدل در حالت قدر مطلق معناداری ضرایب
Figure (5) Model in the state of absolute significance of coefficients
جدول (6) نتایج بارهای عاملی و شاخص همخطی موانع حقوقی قانونی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه
Table (6) Results of factor loading and coherence index of legal barriers to financing technological entrepreneurship
|
عوامل موانع حقوق قانونی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
شاخصها با درج کد |
نتایج تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ اول |
شاخص همخطی |
|||
|
λ(بارعاملی) |
t-value |
P Values |
نتیجه روایی |
VIF |
||
|
فرایندهای غیررسمی |
q1 |
781/0 |
516/12 |
000/0 |
تأیید |
587/1 |
|
q2 |
823/0 |
909/24 |
000/0 |
تأیید |
438/1 |
|
|
q3 |
860/0 |
527/34 |
000/0 |
تأیید |
704/1 |
|
|
مراحل مختلف تأمین مالی |
q4 |
824/0 |
830/18 |
000/0 |
تأیید |
544/2 |
|
q5 |
804/0 |
598/18 |
000/0 |
تأیید |
705/2 |
|
|
q6 |
863/0 |
825/28 |
000/0 |
تأیید |
856/3 |
|
|
q7 |
753/0 |
941/12 |
000/0 |
تأیید |
063/2 |
|
|
q8 |
855/0 |
463/28 |
000/0 |
تأیید |
926/2 |
|
|
q9 |
849/0 |
804/24 |
000/0 |
تأیید |
883/2 |
|
|
q10 |
790/0 |
279/17 |
000/0 |
تأیید |
237/2 |
|
|
زمان طولانی تأمین مالی |
q11 |
836/0 |
726/15 |
000/0 |
تأیید |
319/2 |
|
q12 |
837/0 |
435/20 |
000/0 |
تأیید |
739/2 |
|
|
q13 |
873/0 |
458/35 |
000/0 |
تأیید |
170/3 |
|
|
q14 |
811/0 |
913/15 |
000/0 |
تأیید |
008/2 |
|
|
قواعد و قوانین بازدارنده |
q15 |
808/0 |
895/18 |
000/0 |
تأیید |
000/2 |
|
q16 |
831/0 |
992/23 |
000/0 |
تأیید |
461/2 |
|
|
q17 |
833/0 |
900/24 |
000/0 |
تأیید |
477/2 |
|
|
q18 |
769/0 |
060/12 |
000/0 |
تأیید |
738/1 |
|
|
q19 |
781/0 |
081/15 |
000/0 |
تأیید |
983/1 |
|
|
مالکیت فکری و صنعتی |
q20 |
770/0 |
210/16 |
000/0 |
تأیید |
200/2 |
|
q21 |
883/0 |
585/36 |
000/0 |
تأیید |
309/2 |
|
|
q22 |
869/0 |
291/32 |
000/0 |
تأیید |
755/2 |
|
|
q23 |
844/0 |
28/418 |
000/0 |
تأیید |
621/2 |
|
|
q24 |
675/0 |
452/9 |
000/0 |
تأیید |
858/1 |
|
|
انحراف از قوانین و مقررات |
q25 |
840/0 |
759/26 |
000/0 |
تأیید |
829/3 |
|
q26 |
820/0 |
274/22 |
000/0 |
تأیید |
373/2 |
|
|
q27 |
794/0 |
611/13 |
000/0 |
تأیید |
030/3 |
|
|
q28 |
0920/0 |
889/59 |
000/0 |
تأیید |
225/3 |
|
|
q29 |
851/0 |
222/24 |
000/0 |
تأیید |
688/2 |
|
|
q30 |
849/0 |
206/26 |
000/0 |
تأیید |
084/3 |
|
با توجه به نتایج جدول (7) شرط تأیید روایی واگرا این است که مقدار ریشۀ دوم میانگین واریانس تبیینشده (جذر AVE) از تمامی ضرایب همبستگی متغیر مربوطه نسبتبه دیگر متغیرها باقی بیشتر باشد (Fornell & Larcker, 1981)؛ برای مثال، مقدار جذر AVE برای متغیر زمان طولانی تأمین مالی (777 درصد) بهدستآمده که از مقدار همبستگی این متغیر با سایر متغیرها بیشتر است.
جدول (7) سنجش روایی واگرای سازهها
Table (7) Assessing the divergent validity of structures
|
عوامل موانع حقوق قانونی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
انحراف از قوانین و مقررات |
زمان طولانی تأمین مالی |
فرایندهای غیررسمی |
قواعد و قوانین بازدارنده |
قوانین و مقررات تأمین مالی کارآفرینانه |
مالکیت فکری و صنعتی |
مراحل مختلف تأمین مالی |
|
|
انحراف از قوانین و مقررات |
847/0 |
|
|
|
||||
|
زمان طولانی تأمین مالی |
777/0 |
840/0 |
|
|
|
|||
|
فرایندهای غیررسمی |
615/0 |
546/0 |
822/0 |
|
|
|
||
|
قواعد و قوانین بازدارنده |
621/0 |
642/0 |
565/0 |
805/0 |
|
|
|
|
|
قوانین و مقررات تأمین مالی کارآفرینانه |
622/0 |
674/0 |
730/0 |
766/0 |
709/0 |
|
|
|
|
مالکیت فکری و صنعتی |
783/0 |
756/0 |
599/0 |
660/0 |
608/0 |
812/0 |
|
|
|
مراحل مختلف تأمین مالی |
794/0 |
728/0 |
618/0 |
535/0 |
609/0 |
715/0 |
821/0 |
|
سه مقدار 02/0، 15/0 و 35/0 برای شاخص Cv- Com بهترتیب نشاندهندۀ میزان کیفیت کم، متوسط و زیاد برای مدل اندازهگیری هستند (Hair et al., 2011)؛ همانطور که نتایج حاصل از این آزمون در جدول (7) ملاحظه میشود، این شاخص برای تمامی متغیرهای موجود در پژوهش مثبت بوده است که نشان از کیفیت مطلوب و زیاد مدل اندازهگیری دارد.
جدول (8) برازش کیفیت مدل اندازهگیری
Table (8) Fitness quality of the measurement model
|
عوامل موانع حقوق قانونی تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
Cv-Com |
|
انحراف از قوانین و مقررات |
565/0 |
|
زمان طولانی تأمین مالی |
501/0 |
|
فرایندهای غیررسمی |
331/0 |
|
قواعد و قوانین بازدارنده |
350/0 |
|
مالکیت فکری و صنعتی |
479/0 |
|
مراحل مختلف تأمین مالی |
491/0 |
|
قوانین و مقررات تأمین مالی کارآفرینی فناورانه |
- |
نتایج و پیشنهادها
در پژوهش حاضر با هدف بررسی موانع حقوقی قانونی تأمین مالی کارآفرینی عواملی همچون انحراف از قوانین و مقررات، زمان طولانی تأمین مالی، فرایندهای غیررسمی، قواعد و قوانین بازدارنده، مالکیت فکری و صنعتی و مراحل مختلف تأمین مالی بهعنوان مهمترین موانع نهادی تأمین مالی برای کسبوکارهای فناورانه شناسایی و دستهبندی شد؛ همچنین رابطه و تأثیر موانع حقوقی و قانونی در تأمین مالی مشخص شد. یافتههای پژوهش نشاندهندۀ آن بود که بین قوانین و مقررات تأمین مالی کارآفرینی فناورانه و انحراف از قوانین و مقررات، مالکیت فکری و صنعتی و زمان طولانی تأمین مالی شرکتهای فناور رابطۀ معناداری وجود دارد. یافتههای این پژوهش همسو و مکمل مبانی نظری در محیط نهادی ایران است که نشان میدهد، دسترسی به منابع مالی یکی از دشوارترین موانعی است که هر کارآفرین در ابتدای مسیر خود و نیز حین مراحل رشد با آن مواجه است. براساس گزارش رقابتپذیری جهانی، بزرگترین مشکل اصلی کسبوکارها در ایران، دسترسی به منابع تأمین مالی است (Schwab & Sala-i-Martín, 2016).
رویکرد نهادی به مباحث اقتصادی و بهخصوص تأمین مالی در این پژوهش موجب تمرکز بر مبادله و درنتیجه روابط رسمی و غیررسمی، حقوق مالکیت و نقش ذینفعان در اجرای قوانین و مقررات شد.
نتایج گویای آن است که ازنظر جامعۀ موردمطالعه انحراف از قوانین و مقررات بیشترین مانع در تأمین مالی کسبوکارهای فناورانه است که شامل انحراف وامها از مسیر قانونی خود، هزینۀ وام در جایهای دیگری غیر از بانکها، نبودِ جدیت در اعمال قانون، قوانین و مقررات دستوپاگیر برای کارآفرینان، مباحث حقوقی برای پیشگیری از جرائم مالی و اطلاعرسانی و شفافیت مسیر قانونی تأمین مالی برای کارآفرینان است. در تأیید پژوهشهای افجهای و نائینی (2010)، فلیپوویچ و پتراکوویچ[30] (2005)، بارتزوکاس و مانی[31] (2004)، بکچتی و تروواتو[32] (2002)، بارتلت و بوکویچ (2001)، سینگ[33] و حمید (1992) و سینگ (1995) است. دومین مانع در تأمین مالی کارآفرینی فناورانه، عامل مالکیت فکری و صنعتی است که شامل: حمایت از حقوق مالکیت، حمایت حقوقی از تولیدکنندگان، حمایت از مالکیت فکری و معنوی، نیاز به پتنت برای تأمین مالی و قرارداد منع افشاست. سومین مانع حقوقی قانونی ازنظر نخبگان کسبوکارهای فناورانه، زمان طولانی تأمین مالی برای کارآفرینان است که شامل نبودِ برنامهای برای توسعۀ کارآفرینی و کارآفرینان ازنظر مقیاس، مدتزمان طولانی برای رسیدگی به پروندهها، زمانبربودن ثبتنام و در اولویت بررسی قرارگرفتن و طولانیشدن فرایند ارزیابی است. پژوهش لی و زهرا (2012) نشاندهندۀ تأثیر اقتضایی محدودیتهای نهادهای غیررسمی بر روابط میان نهادهای رسمی و فعالیتهای سرمایهگذاری جسورانه است و بیان میکند، کاربرد قوانین نهادی رسمی در جوامع متفاوت، به خروجیهای اقتصادی متفاوتی منجر خواهد شد. متوسلی و همکاران (2017)،آن دسته از عوامل نهادی را که انگیزۀ سرمایهگذاری را در شرکتهای کوچک فناور سلب میکند، براساس مدل سطوح نهادی ویلیامسون (2000) تجزیهوتحلیل و جمعبندی کردهاند. بررسیهای نویسنده نشاندهندۀ آن است که راهبرد توسعۀ نهادهای رسمی در ایران بلوغ کافی ندارد و همچنین انگیزۀ لازم برای استمرار روابط پایدار همساختی میان بخش خصوصی و عمومی به وجود نیامده است؛ به همین دلیل نهادهای غیررسمی بهعنوان شرایط زمینهای و همینطور پدیدۀ انتشار بهعنوان شرایط مداخلهگر، بر راهبردها تأثیر گذاشته است و در مواردی که نهادهای رسمی ضعف زیادی دارند تا حدودی جایگزین میشوند. شرایط مقدم احصاشده در پژوهش حاضر، در پژوهشهای گیلسون[34] (2002) و آرمور و کامینگ[35] (2006) و لینگلبچ[36] (2013) نیز بیان شدهاند. برنامهریزی برای رفع موانع و محدودیتهای فرهنگی و نهادهای غیررسمی ازجمله فرهنگ پنهانکاری (فراستخواه، 2016)، تمایل به ریسکپذیری، جمعگرایی یا سیستم اقتصادی مشترک (Li & Zahra, 2012)، درک کارآفرینان از شهرت اخلاقی آتی سرمایهگذاران (Drover et al, 2014)، قومیتگرایی و خرده فرهنگها (Bengtsson & Hsu, 2015) و سیستم فکری مشترک که در این پژوهش نیز بهعنوان موانع تأمین مالی کسبوکارهای فناورانه به دست آمده است که باید موردتوجه برنامهریزان و سیاستگذاران کشور قرار گیرد. از طرفی، کاراترکردن زیرساختهای اطلاعاتی در راستای رخداد پدیدۀ انتشار برای تسهیل شفافیت و جلوگیری از موازی کاریها، اتلاف منابع، انتخاب معکوس و خطرات اخلاقی در تأمین مالی کارآفرینی فناورانه بسیار مفید خواهد بود. از طرف دیگر، دولت با بهکارگیری راهبردهایی برای بهبود ساختار نهادهای رسمی، از قبیل توسعۀ بازارهای مالی ( Gompers, 1999;Jeng & Wells, 2000)، بهبود کیفیت سیاستهای قانونی مشخص (Jeng & Wells, 2000) و سیاستهای مالیاتی (Da Rin et al, 2006) کاهش مالیات متعلقه به سرمایه، تصویب و جاریسازی قواعد کار سهلانگارانه، قوانین ورشکستگی و ساختار قانونی مساعد و الزام به آنها (Armour & Cumming, 2006)، استانداردهای حسابداری (Cumming et al., 2010)، قوانین و مقررات مربوط به حقوق مالکیت معنوی، تناسب زیرساختهای قانونی برای استفاده از استراتژیهای کاهش ریسک (Cumming et al., 2010; Hellmann, 2006; Kerr & Nanda, 2009; Tian, 2011; Drover et al., 2017)، سیاستگذاری برای ایجاد منافع و انگیزههای مشترک و هم ساختی پایدار با بخش خصوصی، به تقویت راهبردها و استمرار چرخه عمر این صنعت کمک شایانی میکند. براساس تحلیل مصاحبههای جامع، جلوگیری از تعدد نقشآفرینان کلیدی در سیاستگذاری، تنظیم مقررات و اعطای مجوز تأسیس بنگاههای سرمایهگذاری و مواردی که با نامهای مشابه اقدام به فعالیتهای موازی میکنند، نهتنها از اتلاف منابع جلوگیری کرده، به شفافیت کمک میکنند و نبودِ اطمینان را کاهش میدهند؛ کاری که کاهش هزینۀ مبادله و افزایش انگیزۀ فعالیت را بهدنبال خواهد داشت. مساعدترکردن فضای کسبوکار در جلوگیری از گرایش به فعالیتهای سوداگرایانه به هجای سرمایهگذاری نیز مؤثر خواهد بود.
در بحث مربوط به پیشنهادها به دولت پیشنهاد میشود، بهجای ورود و دخالت مستقیم از طریق تأسیس تعدادی صندوق یا اعطای تسهیلات بدون سیاستگذاری، به انجام اصلاحات نهادی اقدام کند. با ایجاد زیرساختهای لازم، اعتماد متقابل به وجود میآید و انگیزۀ سرمایهگذاری و پذیرش سرمایهها تقویت میشود. ازجمله موارد مؤثر در این مورد به تقویت و توسعۀ بازارهای مالی، ایجاد امکان عرضۀ اولیۀ سهام و سایر ابزارها برای خروج از سرمایهگذاری، ساماندهی شکلگیری سندیکاهای تخصصی، بهرهگیری از مزیتهای استراتژیهای کاهش ریسک سرمایهگذاری مانند فراهمآوردن امکان سرمایهگذاری چندمرحلهای، اختیار معاملۀ سهام، قواعد کار، قوانین ورشکستگی و تقویت قوانین حمایت از حقوق مالکیت فکری و ساختارهای قانونی مساعد اشاره میشود. ضمن اختصاص وامهای بانکی با بهرۀ کمتر و دورۀ بازپرداخت طولانیتر برای اینگونه شرکتها، فرایند دریافت این وامها نیز کوتاهتر شود تا در زمان مناسب در اختیار این افراد قرار گیرد؛ همچنین با توجه به اینکه بیشتر شرکتها در زمینۀ وثیقه مشکل دارند، تدابیری در این باره و کاهش سختگیریها انجام شود. بهعلاوه تدابیری اندیشیده شود تا در اعطای اعتبارات، شرکتهای تازه تأسیس و دارای ایدههای نوآورانه در اولویت قرار بگیرند. ایجاد بانکهای تخصصی بخش عمدهای از مشکلات شرکتهای فناورانه را در زمینۀ تأمین مالی برطرف میکند. در ضمن فراهمکردن زمینۀ ایجاد و گسترش منابع تأمین مالی غیردولتی، مؤسسات مالی خصوصی و تعاونیهای اعتباری در کنار منابع دولتی البته با بهرهی معقول و نظارت دولت نیز در این زمینه اثربخش واقع میشود؛ همچنین با وضع قوانینی برای کاهش تعرفههای گمرکی و کاهش یا معافیتهای مالیاتی برای این شرکتها، زمینۀ فعالیت بینالمللی و جذب سرمایه از منابع خارجی را فراهم کند که یکی از مشکلات این شرکتها فناورانه است. ثباتنداشتن نرخ ارز و بیثباتی در قیمت مواد اولیه در بازار ازجمله مشکلات این شرکتهاست که دولت باید تلاش بیشتری برای ایجاد ثبات نسبی در این زمینه کند که البته این امر مشکل بوده و متأثر از عوامل سیاسی - اقتصادی بیشماری است. در این زمینه اعطای یارانه و ملزمکردن شرکتها نسبتبه تأمین مواد اولیه از سایر شرکتهای داخلی بهمنظور تقویت آنها پیشنهاد میشود. ایجاد صندوقهای مخاطرهپذیر و امکان استفاده از اسناد نسیه یا مدتدار نیز بهعنوان راهکارهای اثرگذاری برای تأمین مالی این شرکتها موردتوجه قرار میگیرد. نسبت به تقویت اصناف و اتحادیهها و افزایش قدرت مالی و تصمیمگیری آنها برای حمایت و دفاع از حقوق خود اقدامات لازم انجام و شرایط برای استقلال تصمیمگیری و مالی این اتحادیهها فراهم شود؛ همچنین نسبتبه فراهمشدن زمینۀ حضور شرکتهای فناورانه در بورس، کاهش مشکلات موجود در این زمینه و ایجاد و تقویت بورس اینگونه شرکتها اقدامات لازم انجام شود. دولت باید بهمنظور تقویت این شرکتها نسبتبه تدوین برنامۀ راهبردی اقدام کرده و سیاستها و قوانین و مقررات مناسبی در این زمینه وضع کند و در راستای سیاستهای خود در زمینۀ خصوصیسازی، در واگذاری پروژههای کلانتر، این شرکتها را در اولویت قرار دهد. بهعلاوه، به وضع قوانین حمایتی در زمینۀ صادرات و واردات، گمرک، مالیات، اعطای تسهیلات و غیره توجه کند. نسبتبه برگزاری کارگاهها، همایشها و دورههای آموزشی در زمینههای مختلف مدیریتی، کارآفرینی و همچنین منابع تأمین مالی برای مدیران و کارکنان این واحدها اقدام شود. در ضمن، استفاده از فناوریهای ارتباطات و اطلاعات با توجه به قابلیتهای فراوانی که در امر آموزش دارند، در این زمینه مفید و اثرگذار است. اقدامات لازم در زمینۀ ایجاد پایگاههای اطلاعرسانی در زمینۀ قیمت مواد اولیه، تولیدات، فروش و غیره بهمنظور بهبود نظامهای اطلاعرسانی، بهینهسازی ارتباطات، تأمین اطلاعات موردنیاز برای پیشبینی بهتر آینده، تصمیمگیریها و برنامهریزیهای اثرگذارتر، هماهنگی در انجام فعالیتها و وظایف، جلوگیری از دوبارهکاریها، افزایش سرعت گردش اطلاعات و برقراری ارتباطات و ارائۀ مشاورۀ فنی و مدیریتی بهصورت دائمی و غیرحضوری انجام شود.
در ارتباط با جهتگیری پژوهشهای آتی نیز توصیه میشود، هرکدام از مؤلفههای شناساییشده در پژوهش حاضر بهصورت متمرکز موردمطالعه قرار گیرد و به عمق و وسعت هریک از آنها افزوده شود. توجه به جزئیات هریک از موارد شناساییشده موارد مفیدی را برای آینده روشن میکند. بهویژه انجام مطالعات در حوۀ حقوق مالکیت معنوی، مدلهای ارزیابی داراییهای فکری، قوانین کار، سیاستهای مالیاتی و استانداردهای حسابداری متناسب با الزامات سرمایهگذاری از یک طرف و مطالعات مربوط به توسعۀ نظامهای آموزشی و متغیرهای فرهنگی کمک شایانی به بهبود عملکرد این حوزه میکند؛ همچنین مطالعه دربارۀ محتوا و چگونگی ارائۀ آموزشو پرورش مهارتهای لازم و نیز انجام مطالعه دربارۀ چگونگی سیاستگذاری و برنامهریزی بهمنظور پیادهسازی هریک از موارد ذکرشده بهعنوان نتیجهگیری کاربرد فراوانی برای ذینفعان دارد.
[1]. Technopreneurship
[2]. Maysami & Elyasi
[3]. Bayers
[4]. Bailetti
[5]. Halt
[6]. Dickens
[7]. Cole & Sokolyk
[8]. Startup
[9]. Block
[10]. Peneder
[11]. Bartlett & Bukvic
[12]. Randoy & Goel
[13]. Pissarides et al
[14]. Craan
[15]. Li & Zahra
[16]. Institutional Analysis and Development framework (IAD)
[17]. Context
[18]. Action arena
[19]. Action situation
[20]. Structural Equation Modeling
[21]. Partial Least Squares
[22]. Barclay
[23]. Confirmatory Factor A nalysis
[24]. Basic Theme
[25]. Organizing Theme
[26]. Average Variance Extracted
[27]. Cronbach's alpha
[28]. Composite Reliability
[29]. Variance Inflation Factors
[30]. Filipovic & Petrakovic
[31]. Bartzokas & Mani
[32]. Becchetti & Trovato
[33]. Singh
[34]. Gilson
[35]. Armour & Cumming
[36]. Lingelbach
)