Document Type : Research Paper
Authors
Kharazmi University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
سوء استفادههای متعدد دهههای اخیر، همچون رسوایی شرکت انرون[1] [7] که در امریکا اتفاق افتاد و امثال آن در سایر کشورها موجب شد تمرکز بیسابقه و بینالمللیای بر عملیات مالی شرکتی و نیاز به شفافیت بیشتر در گزارشهای مالی پدید آید. عوامل متعددی به بحران در گزارشهای مالی انجامید. مسلماً یکی از این عوامل، ناکافی و نامناسببودن ارائۀ اطلاعات در فرمتهای کاغذی و یا الکترونیکی مشابه کاغذ[2] است که ویژگیهای لازم را برای انتقال کارآمد اطلاعات مالی پیچیده به سرمایهگذاران، قانونگذاران و سایر صاحبان منافع نداشت [25]. بازارهای تجاری و استفادهکنندگان اطلاعات تجاری به تمهیدات و شرایطی احتیاج دارند تا شفافیت مراحل گزارشگری را افزایش دهند؛ زیرا امروزه گزارشگری تجاری با انبوهی از مشکلات مانند ناکارآیی، تجزیه و تحلیل نامناسب، انتشار نامناسب اطلاعات تجاری در بین استفادهکنندگان اطلاعات تجاری (مانند بخشهای مختلف سازمان، سهامداران و بانکها) روبهرو است؛ بنابراین دستیابی به یک سامانۀ گزارشگری تجاری مناسب برای حل مسائل و ناکارآییها، بسیار مهم است. یکی از ابزارهای مبتنی بر فناوری وب که اخیراً به آن توجه شده است، زبان گزارشگری تجاری توسعهپذیر (XBRL[3]) است.
با توجه به توسعۀ جهانی استفاده از استاندارد XBRL و نظر به این مهم که در سالهای آینده، این وسعت استفاده از XBRL کشور ما را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد و با آگاهی از هزینههای زیاد راهاندازی سیستمهای مالی مبتنی بر XBRL برای شرکتهای ایرانی، لازم است تأثیر عرضۀ اطلاعات مالی در قالب این بسترها[4] در رفتار استفادهکنندگان و صاحبان منافع (تحلیلگران مالی و...) و بازخورهای رفتاری این گروه بررسی شود. بدینترتیب، تأثیر این زیرساختها در بهبود شرایط کنونی بازار سرمایه، از دیدگاه متخصصان مالی ارزیابی و با پیبردن به هزینه - فایده و نقاط قوت و ضعف آن، بهترین سناریوی پیادهسازی اتّخاذ و استراتژی مناسب برای استقرار سیستمهای مبتنی بر XBRL در سازمانهای ایرانی مشخص میشود. در پژوهش حاضر با استفاده از مطالعات انجامشده در حوزۀ گزارشگری مالی و با دقت نظر در فرایند تصمیمگیری و توجه به مفاهیم نظری استانداردهای گزارشگری مالی، رفتارهای تحلیلگران مالی در فرایند سهمرحلهای تصمیمگیری و در چهار قالب رفتاری:
1- جستجوگری، 2- اعتبارسنجی، 3- تحلیلگری،
4- تورشهای رفتاری تبیین شد. درنهایت، این فرضیۀ اصلی آزموده شد که استقرار XBRL در هر یک از قالبهای رفتاری تحلیلگران مالی تأثیرگذار است.
مبانی نظری
اقتصاد اطلاعات، مضمون تازهای است که در آن فرایندهای تولید، توزیع و انتشار، ذخیرهسازی و مصرف اطلاعات [13] و انتقال نمادها [26] و کلیّۀ درآمدهایی که بهطور مستقیم یا غیرمستقیم از راههای مذکور به دست میآید، تجزیه و تحلیل میشود [16]. در اقتصاد اطلاعات، اطلاعات با ویژگیهای متمایز، کالا محسوب میشود [4] و با کمترین سرمایۀ فیزیکی و سرمایۀ کاری و کارمند، بیشترین مصرفکننده را تحت پوشش قرار میدهد [35]. بارها بهشکل خلاصه و نمایه و اشاعۀ گزینشی به فروش رسد [29]. پروفسور شاکل[5]، تصمیمگیری را در کتاب «عدم اطمینان و تصمیمهای بازرگانی»، بهخوبی تعریف کرده است. از نظر شاکل، «تصمیمگیری» عبارت است از ترکیب دانش، فکر، احساس و تصور بهگونهای که مجموعۀ حاصل اجراشدنی باشد. جان برج وگری گرادنیتزگی[6] نیز در کتاب «سیستمهای اطلاعاتی در نظریه و عمل» تصمیمگیری را فرایند یافتن و انتخاب یک سلسله عملیات برای حل یک مشکل معین تعریف کردهاند؛ به مفهوم واضحتر، «تصمیمگیری» عبارت است از انتخاب یک راهکار از میان دو یا چند راهکار [19]. براساس مطالعات پژوهشگران، عوامل مؤثر در تصمیمگیری عبارت است از: 1- ارزش مدّنظر فرد و احتمال نیل به نتایج مطلوب [21]، 2- عوامل عقلایی اندازهگیریشدنی؛ همچون زمان و هزینه [9]،
3- عوامل روانشناختی مانند شخصیت تصمیمگیر، تواناییها و تجربیات فرد، 4- عوامل اجتماعی مانند موافقت دیگران، 5- عوامل فرهنگی همچون هنجارها [31].
برخی از شاخصها نیز در درجۀ سختی تصمیمگیری تأثیرگذارند: 1- سطح دسترسی به اطلاعات [24]،2- نامعلومی؛ مانند استقبال مشتریان از کالای جدید، 3- نیاز به ارزشیابی منابع کمیاب،
4- عوامل روانی؛ مانند ترس، اضطراب و نگرانی [30]. زارع (1389: 189) به نقل از کاتلر (2010) و وی به نقل از مک دانیل، لمب و هیر[7] (2000) فرایند تصمیمگیری را براساس الگوی زیر تعریف میکند [28] که در تعریف متغیرهای پژوهش بیشتر به آن توجه خواهیم کرد.
شکل (1) الگوی رفتار مصرفکنندگان (فرایند تصمیمگیری مصرفکنندگان)
با توجه به مبانی نظری در گزارشگری مالی، محصول نهایی فرایند حسابداری مالی، ارائۀ اطلاعات مالی به استفادهکنندگان مختلف، اعم از استفادهکنندگان داخلی و استفادهکنندگان خارج از واحد تجاری، در قالب گزارشهای حسابداری است و صورتهای مالی، بخش اصلی فرایند گزارشگری مالی را تشکیل میدهد. اجزای صورتهای مالی با یکدیگر ارتباط متقابل دارد؛ زیرا منعکسکنندۀ جنبههای مختلف معاملات یا سایر رویدادهای یکسان است. اگرچه هر یک از صورتهای مالی، اطلاعات متفاوت با دیگر صورتها را ارائه میکند، احتمالاً هیچ یک از صورتها تنها در خدمت یک هدف واحد نیست یا همۀ اطلاعات لازم را برای نیازهای خاص استفادهکنندگان فراهم نمیآورد. استفادهکنندگان صورتهای مالی، برای اتّخاذ تصمیمهای اقتصادی، غالباً خواهان ارزیابی وظیفۀ مباشرت یا مسئولیت مدیریت هستند. تصمیمهای اقتصادی مزبور بهعنوان نمونه شامل مواردی از قبیل فروش یا حفظ سرمایهگذاری در واحد تجاری و انتخاب مجدد یا جایگزینی مدیران است [1]. بهطور کلی، استفادهکنندگان از گزارشهای مالی و نیازهای اطلاعاتی آنها را در نه گروه زیر میتوان طبقهبندی کرد:
1- ادارهکنندگان یک مؤسسه شامل هیأت مدیره و مدیر عامل، مدیران اجرایی و سرپرستان عملیات یک مؤسسه، استفادهکنندگان درونسازمانی گزارشهای مالی هستند. این افراد در سطوح مختلف مدیریت
بهترتیب برای برنامهریزی، بودجهبندی، هدایت عملیات، کنترل فعالیتها و انجامدادن اقدامات عادی و روزمره از اطلاعاتی بهره میگیرند که از سیستم حسابداری یک مؤسسه فراهم میشود (صورتهای مالی). بدینترتیب آنها خواهند توانست آگاهانهتر تصمیمگیری کنند [3]. 2- سرمایهگذاران (متضمنهای ریسک واحد تجاری): تمرکز سرمایهگذاران بر ریسک ذاتی و بازده سرمایهگذاریهای خود است؛ بنابراین، این گروه به اطلاعاتی نیاز دارند که براساس آن دربارۀ خرید، نگهداری یا فروش سهام بتوانند تصمیمگیری کنند و عملکرد مدیریت واحد تجاری و توان واحد تجاری را برای پرداخت سود سهام ارزیابی کنند.
3- اعطاکنندگان تسهیلات مالی: این گروه به اطلاعاتی علاقهمند هستند که براساس آن، توان واحد تجاری را در بازپرداخت بهموقع اصل و متفرعات تسهیلات دریافتی ارزیابی کنند.
4- تأمینکنندگان کالا و خدمات و سایر بستانکاران: این گروه به دنبال اطلاعاتی هستند که آنها را در اتّخاذ تصمیم در زمینۀ فروش کالا و خدمات به واحد تجاری و ارزیابی توان واحد تجاری برای بازپرداخت بدهیهای خود در سررسید یاری رساند.
5- مشتریان: مشتریان به کسب اطلاعات دربارۀ تداوم فعالیت واحد تجاری علاقهمندند.
6- کارکنان واحد تجاری:کارکنان و نمایندگان آنها به اطلاعاتی دربارۀ ثبات و سودآوری کارفرمایان خود علاقهمندند؛ زیرا موارد مذکور بر تأمین حقوق و مزایا، ایجاد فرصتهای شغلی و پرداخت مزایای پایان خدمت احاطه دارد.
7- دولت و مؤسسات دولتی: این گروه دربارۀ تخصیص منابع به فعالیتهای واحد تجاری علاقهمند هستند. همچنین برای تنظیم فعالیتهای واحدهای تجاری، تعیین سیاستهای مالیاتی و تشخیص مالیات و تهیۀ آمار ملی به اطلاعات نیاز دارند. 8- سایر استفادهکنندگان: اشخاص دیگری که بهطور عمده به ارائۀ انواع خدمات به استفادهکنندگان پیشین، بهویژه سرمایهگذاران اشتغال دارند، برای رفع برخی نیازهای اطلاعاتی خود به صورتهای مالی تکیه میکنند. اشخاص مزبور شامل بورس اوراق بهادار، کارگزاران بورس، تحلیلگران مالی و پژوهشگران هستند.
9- جامعه بهطور اعم: افراد جامعه از راههای مختلف تحت تأثیر واحدهای تجاری قرار میگیرند؛ بهطور مثال، واحدهای تجاری ممکن است در اقتصاد محلی با ایجاد اشتغال و استفاده از محصولات فروشندگان محلی نقش مهمی بر عهده بگیرند. با ارائۀ اطلاعات دربارۀ روندها و تحولات اخیر در رشد واحد تجاری و طیف فعالیتهای آن، صورتهای مالی برای افراد جامعه میتواند مفید باشد [1].
بهمنظور آنکه اطلاعات ارائهشده در صورتهای مالی برای استفادهکنندگان در راستای ارزیابی وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطافپذیری مالی واحد تجاری مفید واقع شود، به خصوصیات کیفی اطلاعات مالی توجه میشود. برخی خصوصیات کیفی به محتوای اطلاعات مندرج در صورتهای مالی و برخی دیگر به چگونگی ارائۀ این اطلاعات مربوط میشود. براساس مواردی که در مفاهیم نظری استانداردهای ملی حسابداری [1] ارائه شده است، «مربوط بودن»، «قابل اتکابودن»، دو ویژگی اصلی مرتبط با محتوای اطلاعات و «قابل مقایسهبودن» و «قابل فهمبودن»، دو ویژگی اصلی مرتبط با کیفیت ارائه اطلاعات هستند. در سال 1389 نیکومرام و شکاری، ارتباط گزارشگری مالی توسعهپذیر (XBRL) را با ویژگیهای کیفی اطلاعات حسابداری از دیدگاه حسابداران ارشد شرکتهای پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار بررسی کردند. نتایج تحلیل 85 نمونه از 479 شرکت پذیرفتهشده در بورس اوراق بهادار تهران (در نیمۀ دوم سال 1388)، نشاندهندۀ تأیید ارتباط XBRL با هریـک از متغیـرهای پژوهش شامل مربوطبودن، قابلیت اعتماد و قابلیت مقایسۀ اطلاعات حسابداری بـود. همچنین مشخص شد بین متغیرهای پژوهش از لحاظ اولویتبندی، تفاوت معنادار وجود دارد [32]. تاکنون فرض بر آن بوده است که صورتهای مالی بهگونهای منطقی، نیاز استفادهکنندگان خارجی و سایر صاحبان منافع هدف را تأمین میکنند؛ اما محدودیتهایی همچون 1- دسترسی نداشتن کلیّۀ استفادهکنندگان،
2- ناتوانی گزارشها در رفع نیازهای اطلاعاتی،
3- نبود شاخصهایی برای تعیین موفقیت مالی آتی [5]، 4- ارائهنشدن اطلاعات بهموقع و هزینۀ زیاد اطلاعات [38]، 5- نبود امکان جستجوی اطلاعاتی و تبادل اطلاعات بین سیستمهای مختلف [8، 10]، نیاز بهکارگیری فناوری اطلاعات را برای رفع این شکاف نمایانتر میکند. یون، زو و سیگانک[8] (2011) تأثیر استقرار XBRL را در کاهش عدمتقارن اطلاعاتی بررسی کردند. اطلاعات ضروری این پژوهش از
550 شرکت در بازار سهام کره جمعآوری شد. نتایج پژوهش نشان داد تصویب XBRL موجب افزایش شفافیت و کیفیت اطلاعات شرکتها در بازار سرمایه میشود که نتیجۀ آن بهبود قابلیت جستجو و گردش اطلاعات شرکتها است و درنهایت، تصویب XBRL موجب تسهیل افشای شرکتها میشود که باعث کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بازار سرمایه خواهد شد [41]. نتایج این پژوهش، خود نقطۀ امیدواری برای رفع محدودیتهای 1 و 5 است. افندی، پارک و اسمیت[9] (2013) نیز استفاده از گزارشگری صورتهای مالی را بر مبنای XBRL و تأثیر آن را در بازار سرمایه، بهطور خاص دربارۀ کارآیی اطلاعاتی بازار سرمایه نسبت به اعلامیۀ تعدیل منفی (PEAD) بهعنوان نمایندۀ ناکارآیی اطلاعاتی بررسی کردند. آنها با تحلیل 7619 مشاهده از 474 شرکت، تأثیر مثبت XBRL را در کارآیی اطلاعاتی بازار سرمایه تأیید کردند [14]. از نظر تانسی، دانتن و وتریج[10] (2003) فناوری اطلاعات؛ یعنی استفاده از رایانه و ارتباط از راه دور برای جمعآوری، پردازش، ذخیرهسازی و انتشار اطلاعات صوتی، تصویری، متنی و عددی است [39]. در تعریفی دیگر از اعتمادی، الهی و حسنآقایی (1385) میتوان فناوری اطلاعات را فنون و ابزارهایی برای بهینهسازی و پشتیبانی فعالیتهای سازمانی دانست که بر محور اطلاعات و دانش به کار گرفته میشود [15]. تأثیر فناوری اطلاعات در گزارشگری مالی بدین صورت است که سیستم مالی یکپارچۀ شرکت بهصورت مستقیم به اینترنت وصل میشود و استفادهکنندگان از اطلاعات مالی در هر نقطه از جهان به وبسایت شرکت مراجعه کرده و هر لحظه میتوانند صورتهای مالی را با آخرین تغییرات مشاهده و تجزیه و تحلیل کنند؛ حتی با استفاده از نرمافزارهای هوشمند، برنامهریزی منابع سازمانی (ERP[11])، زبان علامتگذاریشدۀ فوق متن (HTML[12])، زبان علامتگذاریشدۀ گسترشیافته (XML[13])، زبان گزارشگری تجاری توسعهپذیر (XBRL) و...، حتی استفادهکنندگان میتوانند با بهرهگیری از -ادامۀ جمله- (XBRL) و...، نسخۀ خود را برای گزارش دلخواه دستکاری کنند. بدینترتیب، نیازی به چاپ و توزیع صورتهای مالی، آن هم فقط در پایان سال مالی و میاندورهای نخواهد بود. به این نوع گزارشگری مالی که در آن دسترسی به اطلاعات با اینترنت (یا جانشین آن) در همه حال امکانپذیر است، گزارشگری مالی بههنگام (پیوسته) میگویند. [38]
XBRL با تهیۀ ساز و کار استانداردی برای نامگذاری، طبقهبندی، تولید، مصرف، انتشار و تبدیل اطلاعات مالی، موانع و مشکلات مربوط به ناتوانیهای ساختار تولید برنامههای غیرمتصل به سطوح دادهها را از بین میبرد [11]. شرکت KPMG که یکی از چهار شرکت برتر جهان در حوزۀ ارائۀ خدمات مالی، مالیاتی، حسابرسی و مشاوره است، XBRL را یک سیستم بارکد برای صورتهای مالی معرفی میکند که به شرکتها اجازه میدهد از برچسبهای متداول ملی یا بینالمللی برای مشخصکردن مفاهیم گزارشگری خاص موجود در یک شرکت استفاده کنند. وی بیان میکند که امکان مبادلۀ بیدرنگ و دقیق اطلاعاتی که بدینترتیب کدگذاری میشوند، بین سیستمها وجود دارد. آثار استفاده از فناوریهای اطلاعاتی مبتنی بر پلتفرمهای XBRL را در عناصر زنجیرۀ عرضۀ اطلاعات به تلخیص در موارد پیشرو میتوان برشمرد: 1- تأمین اطلاعات دقیقتر و بهموقعتر برای تصمیمگیری، 2- ارتقای امکانات تحلیلگری، 3- ایجاد محیط کنترلی بهتر، 4- انطباق و پذیرش سریع الگوهای گزارشگری، 5- کاهش هزینههای تولید گزارشها و تهیۀ اطلاعات در تمام فرمتها، 6- افزایش انعطافپذیری اطلاعات برای تجزیه و تحلیل،
7- تجزیه و تحلیل اثربخشتر اطلاعات در موارد خلاف قاعده و غیرعادی، 8- افزایش تعداد و تناوب ارزیابیها، 9- پاسخگویی به تقاضای قانونگذاران برای گزارشگری تفضیلیتر و متناسبتر، 10- افزایش اعتبار اطلاعات گزارششده، 11- قابلیت انعطاف زیاد در انتخاب نحوۀ نمایش، درنتیجۀ وابستگینداشتن به فایلهای PDF[14]، EXCEL با تفکیک داده از طرز نمایش [25]، 12- دسترسی به زمان بیشتری برای تجزیه و تحلیل دادههای ارزشمند در مقابل دادههای کمارزش [11]، 13- امکان انتقال و تبدیل اطلاعات بین سیستمهای گوناگون، 14- استفاده از ردهبندی واحد اطلاعاتی و حذف مشکلات مفاهمۀ اطلاعات،
15- امکان استفاده از نرمافزارهای هوشمند تحلیلگر مالی مبتنی بر دریافت مستقیم اطلاعات از شرکتها [5].
روش پژوهش
جامعۀ مدّنظر پژوهش حاضر، دربردارندۀ استفادهکنندگانی از اطلاعات مالی است که به مفاهیم اطلاعات ارائهشده در صورتهای مالی، درک علمی و عملیاتی دارند و بهعنوان تحلیلگران بازار سرمایه در قالب وکلای سرمایهگذاران و خود سرمایهگذار، اطلاعات مالی را استفاده و تجزیه و تحلیل میکنند. این گروه شامل کلیّۀ افراد دارندۀ گواهینامههای حرفهای بازار سرمایه از سازمان بورس، بهعلاوۀ دانشجویان و فارغالتحصیلان رشتههای مرتبط مالی و شرکتکنندگان در دورههای آشنایی با اصول و تحلیل بازار سرمایه است. نمونهگیری از جامعۀ مذکور بهصورت تصادفی و بر مبنای حجم مطلوب در الگوسازی معادلات ساختاری (براساس توصیۀ حبیبی (1391)) انجام شد. قلمروی مکانی پژوهش، بازار سرمایۀ ایران (بازار ثانویه) و بهطور دقیقتر، بورس اوراق بهادار ایران است و قلمروی زمانی پژوهش از میانۀ دوم سال 1394 تا ششماهۀ اول سال 1395 است. قلمروی موضوعی پژوهش، در حوزۀ گزارشگری مالی، فناوری نوین اطلاعاتی و فرایند تصمیمگیری قرار میگیرد. برای دستیابی به نظرات اعضای نمونه، گردآوری اطلاعات با پرسشنامه انجام شد. قبل از توزیع پرسشنامه و برای تأیید اولیۀ روایی پرسشنامه، آن در معرض قضاوت چندتن از خبرگان، اعضای هیأت علمی دانشگاهها، مدیران سرمایهگذاری و تحلیلگران شرکتهای آشنا با موضوع پژوهش قرار داده شد و پرسشنامۀ نهایی، متشکل از 39 پرسش تخصصی به 4967 پست الکترونیکی از اعضای نمونه ارسال، حدود 30 مصاحبه برگزار و درنهایت، تعداد 140 پرسشنامه برای تجزیه و تحلیل دادهها جمعآوری شد. از این بین، بیشترین نرخ مشارکت و پاسخگویی مربوط به تحلیلگران شرکتهای کارگزاری، مدیر صندوقها و شرکتکنندگان در دورههای اصول بازار سرمایه بود. پایایی ابزار گردآوری اطلاعات با استفاده از نرم افزار SPSS و با ضریب آلفای کرونباخ سنجیده شد که نتایج آن براساس جدول 1، برای تمام متغیرها بیشتر از 7/0 بود.
جدول (1) آزمون آلفای کرونباخ برای بررسی پایایی پرسشنامه
|
متغیر |
تعداد پرسش |
تعداد نمونه |
آلفای کرونباخ |
|
استقرار XBRL |
6 |
16 |
79/0 |
|
رفتار اعتبارسنجی |
6 |
16 |
71/0 |
|
رفتار تحلیلگری |
10 |
16 |
89/0 |
|
رفتار جستجوگری |
12 |
16 |
72/0 |
|
تورشهای رفتاری |
5 |
16 |
70/0 |
|
کل پرسشنامه |
39 |
16 |
918/0 |
با توجه به هدف پژوهش که آزمودن الگوی خاصی از رابطه بین متغیرها بود، از روشهای تحلیل عاملی برای سنجش نیکویی برازش هر سازه و تأیید جاگذاری مناسب گویهها، آزمون معادلات ساختاری (SEM) برای تأیید الگوی مفهومی پژوهش و بررسی روابط بین متغیرها، آزمون t-استیودنت برای بررسی معناداری روابط در الگوهای ارزیابی و الگوی مفهومی پژوهش و آزمون تحلیل واریانس برای بررسی تأثیرپذیری پاسخهای ارائهشده، از طبقهبندیهای مختلف متغیرهای جمعیت شناختی گروه سنی و سطح تحصیلات، به کمک نرمافزارهای AMOS و SPSS استفاده شد. با استناد و استفاده از منابع نظری و مطالعات موجود پیرامون فرایند تصمیمگیری و رفتارهای فعالان بازار سرمایه و دقت در مفاهیم نظری پیرامون گزارشگری مالی، رفتار تحلیلگر مالی یا یک سرمایهگذار را با توجه به مفهوم سرمایهگذاری (خرجکردن پول برای کسب منافع آتی) مشابه با مصرف و رفتار مصرفکننده (شکل 1) در نظر گرفته شد و تصمیمهای سرمایهگذاری و تحلیلگری مالی به آن تسری یافت. در این راستا، رفتار تحلیلگران مالی بهعنوان متغیرهای وابستۀ پژوهش، در چهار قالب رفتاری اصلی در نظر گرفته شد:
1- رفتار جستجوگری اطلاعات توسط تحلیلگران مالی: مـارچیونین[15] (1995) اطـلاعیابی را «روندی که در آن بشر، هدفمندانه برای تغییر موقعیت دانش در تلاش است» تعریف میکند [27]، به علاوه ویلسون[16] (2000) رفتار اطلاعیابی را سطح جزئیتر رفتار بهکارگرفتهشدۀ جستجوگر در تعامل با نظامهای اطلاعرسانی میداند که در آن رفتار اطلاعیابی تمام تعاملها با نظام، خواه در سطح تعامل انسان با رایانه، خواه در سطح انتزاعی که اعمال ذهنی، نظیر قضاوت دربارۀ ربط دادهها یا اطلاعات بازیابیشده را شامل میشود [40]. متناظر با مرحلۀ دوم فرایند تصمیمگیری که مکدانیل، لمب و هیر (2000) مطرح کردند، در این گام، تحلیلگر یا سرمایهگذار به شناسایی واقعی و عینی گزینههای سرمایهگذاری براساس اطلاعات در دسترس مبادرت میورزد. با توجه به مفاهیم نظری استانداردهای ملی گزارشگری (1380)، تلخیص و طبقهبندی جزئیات اطلاعات دربارۀ وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطافپذیری مالی واحد تجاری در این بخش اهمیت دارد و وجود بانک های اطلاعاتی، توصیهها و مشاورهها در این مرحله کارساز است و با توجه به دو ویژگی مربوطبودن و قابل فهمبودن، رفتارهای جستجویگری از تحلیلگران و سرمایهگذاران سر میزند. به علاوه پژوهشها نشـان مـیدهـد زمـانی که انتخاب بین منابع پیش میآید، فرد، میزان سودمندی یک منبع اطلاعاتی را میسنجد [2].
2- رفتار اعتبارسنجی اطلاعات توسط تحلیلگران مالی: متناظر با مرحلۀ سوم فرایند تصمیمگیری که مک دانیل، لمب و هیر (2000) مطرح کردند و با دقت در پژوهش حیدری (1384) که معیارهای ارزیابی اطلاعات و منابع اطلاعاتی را ارائه میکند [20] در این گام، تحلیلگر یا سرمایهگذار به ارزیابی انتخابها، کیفیت و نحوۀ ارائۀ اطلاعات بهدستآمده (صحت اطلاعات) از نظر کاملبودن، بیان صادقانه، بیطرفی و... توجه دارد که در مفاهیم نظری استانداردهای ملی گزارشگری (1380) متناظر با ویژگیهای قابلیت اتکای اطلاعات مالی و قابلیت مقایسۀ اطلاعات است.
3- رفتار تحلیلگری اطلاعات توسط تحلیلگران مالی: براساس تعریف ارائهشده در گزارش آشنایی با روشهای تحلیل که بورس اوراق بهادار تهران ارائه کرد، به انتخاب اطلاعات مالی، مقایسه و مشخصکردن رابطۀ اطلاعات مالی، تفسیر و ارزیابی مقایسهها و ارتباطات تعیینشده تجزیه و تحلیل مالی میگویند. در تجزیه و تحلیل مالی نیز فرض بر این است که گذشته، زمینهساز آینده میشود؛ بنابراین متناظر با مرحلۀ سوم از فرایند تصمیمگیری، هریک از تحلیلگران و یا سرمایهگذارن با استناد به اطلاعاتی که به دست آوردهاند، وضعیت گذشته، حال و آیندۀ گزینههای مختلف را با استفاده از روشهای تحلیل مطلوبشان (تکنیکی[17] یا بنیادی[18]) بررسی میکنند. در مسیر این تحلیل، تعاملپذیری، قابلیت و توانایی اطلاعات برای دستیابی به ارزیابیهای سریع و دقیق اهمیت دارد.
4- تورشهای رفتاری تحلیلگران مالی: منظور از «تورش»، انحراف از تصمیمگیریهای درست و بهینه است. بهدلیل آنکه زمان و منابع شناخت محدودند، دادههایی را که از محیط اخذ میشود، بهصورت بهینه نمیتوان تجزیه و تحلیل کرد؛ بنابراین، ذهن انسان بهطور طبیعی از قواعد خاصی برای تصمیمگیری استفاده میکند. اگر از این قواعد بهطور مناسب استفاده شود، میتواند مؤثر واقع شود. در غیر این صورت، تورشهای اجتنابناپذیری پیش خواهد آمد؛ بنابراین، بهطور کلی ممکن است اشخاص در فرایند تفکر و تصمیمگیری خطا کنند [33]. با توجه به نتایج مطالعاتی همچون سیفاللهی، کردلوئی و دشتی (1394) و رهنمایرودپشتی، هیبتی و موسوی (1391)، تعدد این انحرافهای ادراکی برای تحلیلگران مالی بسیار زیاد است. بسیاری از تورشهای رفتاری بهشدت متأثر از ویژگیهای شخصیتی افراد است [34 و 36]؛ بنابراین، از این بین، پنج تورش رفتاری بررسی شد که احتمال تأثیرپذیری آنان از استقرار XBRL داده میشد.
استقرار XBRL: تنها متغیر مستقل پژوهش حاضر «استقرار XBRL» است. با توجه به آنکه صرف عملیات پیادهسازی XBRL، بهصورت مستقیم، شاخص تأثیرگذاری در رفتار نیست، استقرار XBRL در تقابل با رفتارهای تحلیلگران مالی ناظر بر نتایج حاصل از این پیادهسازی است؛ بنابراین بهترین شاخصها برای سنجش این متغیر براساس آنچه عرب مازار یزدی(1386)، باقریان (1386) و مداحی (1386) برشمردند، نتایج حاصل از استقرار XBRL است.
الگوی مفهومی پژوهش
شکل (2) الگوی مفهومی پژوهش
یافتهها
تحلیل آمار توصیفی نشان میدهد آقایان با فراوانی 120 نفر (71/85 درصد) از بین 140 پرسشنامۀ جمعآوریشده، بیشترین نرخ مشارکت را دارند. به علاوه غالب پاسخدهندگان در بازه سنی 25 تا 39 سال با فراوانی 109 نفر (86/77 درصد) قرار دارند. 31/94 درصد از مشارکتکنندگان در مطالعۀ حاضر، تحصیلات آکادمیک دارند و از این بین، مدرک تحصیلی 80 نفر (14/57 درصد) کارشناسی ارشد است. براساس تحلیل نتایج آمار توصیفی و با استناد به میانگین امتیازهای گویههای هر متغیر رفتاری، بهعنوان اولین اولویت، بیشترین تمرکز تحلیلگران مالی در فرایند تصمیمگیری بر اعتبارسنجی اطلاعات است (میانگین امتیاز 32/4) و اهمّ شاخصهای رفتاری در قالب این متغیر متعلق به بررسی کاملبودن صورتهای مالی و وجود اطلاعات با اهمیت (میانگین امتیاز 65/4) و بیان صادقانۀ اطلاعات (50/4) است. پس از آن تحلیلگران مالی بر توان گزارشهای ارائهشده برای مقایسۀ عملکرد شرکت با متوسط صنعت (41/4) و عملکرد گذشتۀ شرکت (28/4) در قالب رفتار تحلیلگری توجه دارند و جستجوی اطلاعات، کماهمیتترین متغیر در نظر گرفته میشود. اهم شاخصهای رفتاری این متغیر، دسترسی بیواسطه به صورتهای مالی (59/4) و سرعت دسترسی به اطلاعات (55/4) است. نتایج آمار توصیفی وجود منابع اطلاعاتی متعدد در بازار سرمایه را نشان میدهد این تعدد، خود پاشنۀ آشیل ارائۀ اطلاعات متناقض و گسترش شایعات در بازار است؛ بنابراین تحلیلگران مالی بر اعتبارسنجی اطلاعات برای دستیابی به اطلاعات مالی صحیح تمرکز دارند و در قالب رفتارهای تحلیلگری، بهطور صحیح، عملکرد شرکت را با گذشتۀ خودش و شرایط کنونی آن درمقایسه با رقبا بررسی میکنند.
تحلیل عاملی الگوهای ارزیابی متغیرهای پژوهش: در تحلیل عاملی و تحلیل معادلات ساختاری، باید ابتدا معناداری متغیرها و سپس معناداری کل بررسی شود. بدینمنظور، ابتدا با بررسی مقادیر بار عاملی، ضریب تعیین چندگانه، آمارۀ t و سطح معناداری، رابطۀ هر یک از شاخصها با متغیرهای مستقل و وابسته در هریک از الگوهای تحلیل عاملی و در هر بخش از سازههای الگوی مفهومی پژوهش که متشکل از متغیر مکنون و گویههای مستقل آن بود، بهصورت مجزا بررسی و قابلیت شاخصهای هر سازه برای سنجش متغیرهای پژوهش، ارزیابی و تأیید شد. با ارزیابی نیکویی برازش هر سازه (الگوی ارزیابی)، وثوق آن برای سنجش متغیر متبوعش بررسی شد.
الگوی ارزیابی متغیر استقرار XBRL: کلیّۀ 6 شاخص سازه، با مقادیر بیش از 96/1 برای آمارۀ t (C.R در آموس)، در سطح اطمینان 95 درصد برای سنجش متغیر استقرار XBRL معنادار است و تخمین بارهای عاملی استانداردشده (ضرایب رگرسیون استانداردشده) نشان میدهد متغیر مذکور با بار عاملی 86/0 بیشترین ارتباط را با شاخص «تسهیل نظارت بر گزارشهای شرکتها» و پس از آن با بار عاملی 82/0 با شاخص «افزایش سرعت دسترسی به اطلاعات» دارد؛ یعنی شاخصهای مذکور، متغیر استقرار XBRL را به بهترین شکل تبیین میکند. پس از بررسی ضرایب رگرسیونی، برازش کلی سازه بررسی خواهد شد. در ابتدا، ضریب تعیین چندگانۀ سازۀ برازشیافته بررسی میشود. ضریب تعیین چندگانه، مقدار واریانس تبیینشدۀ متغیرهای وابسته با متغیر مستقل مربوط در الگو را نشان میدهد. مقدار این آماره برای هر یک از گویهها بهطور مجزا محاسبه میشود. این ضرایب که معادل مجذور بارهای عاملی هر شاخص است، نشان میدهد هر گویه بهتنهایی چند درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین میکند. تفسیر ضرایب تعیین چندگانۀ شاخصهای منتسب به متغیر استقرار XBRL نشان میدهد شاخص «تسهیل نظارت بر گزارشهای شرکتها» (6xbrl ) با داشتن بیشترین ضریب تعیین، بهتنهایی و بدون درنظرگرفتن سایر شاخصها، متغیر نتایج استقرار XBRL را تا 74 درصد تبیین میکند. الگوی ارزیابی متغیر رفتار اعتبارسنجی: کلیّۀ 6 شاخص سازه، با مقادیر بیشتر از 96/1 برای آمارۀ t، در سطح اطمینان 95 درصد برای سنجش متغیر رفتار اعتبارسنجی معنادار است و متغیر مذکور، با بار عاملی 73/0 بیشترین ارتباط را با شاخص «بیطرفی صورتهای مالی» و پس از آن با بار عاملی 72/0 با شاخص «طبقهبندی مناسب سرفصلهای گزارشهای مالی» دارد؛ یعنی شاخصهای مذکور، متغیر رفتار اعتبارسنجی را به بهترین شکل تبیین میکند. در ضمن شاخص «بیطرفی صورتهای مالی» (5validation ) با داشتن بیشترین ضریب تعیین، بهتنهایی و بدون درنظرگرفتن سایر شاخصها، میتواند متغیر رفتار اعتبارسنجی را تا 54 درصد تبیین کند.
الگوی ارزیابی متغیر رفتار تحلیلگری: کلیّۀ 10 شاخص سازه، با مقادیر بیشتر از 96/1 برای آمارۀ t، در سطح اطمینان 95 درصد برای سنجش متغیر رفتار تحلیلگری معنادار است و متغیر مذکور، با بار عاملی 66/0 بیشترین ارتباط را با شاخص «امکان مقایسۀ عملکرد شرکت با گذشتۀ آن» و پس از آن با بار عاملی 65/0 با شاخص «امکان مقایسۀ عملکرد شرکت با رقبا» دارد؛ یعنی شاخصهای مذکور، متغیر رفتار تحلیلگری را به بهترین شکل تبیین میکند. در ضمن شاخص «امکان مقایسۀ عملکرد شرکت با گذشتۀ آن» (3analyst ) با داشتن بیشترین ضریب تعیین، بهتنهایی و بدون درنظرگرفتن سایر شاخصها، متغیر رفتار تحلیلگری را تا 43 درصد میتواند تبیین کند.
الگوی ارزیابی متغیر رفتار جستجوگری: از بین 12 شاخص سنجش رفتار جستجوگری، دو شاخص «دسترسی به اطلاعات محرمانۀ شرکتها» و «کوتاهشدن بازههای زمانی ارائۀ صورتهای مالی»، از نظر بار عاملی، ویژگیهای مطلوب برای ارزیابی رفتار جستجوگری را نداشتند و از الگو حذف شدند. سایر 10 شاخص سازۀ رفتار جستجوگری، با مقادیر بیش از 96/1 برای آمارۀ t، در سطح اطمینان
95 درصد برای سنجش این متغیر معنادار است و رفتار جستجوگری، با بار عاملی 54/0 بیشترین ارتباط را با شاخص «سرعت دسترسی به اطلاعات» و پس از آن با بار عاملی 52/0 با شاخص «دسترسی بیواسطه به صورتهای مالی» دارد؛ یعنی شاخصهای مذکور، متغیر رفتار جستجوگری را به بهترین شکل تبیین میکند. به علاوه شاخص «سرعت دسترسی به اطلاعات» (7search ) با داشتن بیشترین ضریب تعیین، بهتنهایی و بدون درنظرگرفتن سایر شاخصها، متغیر رفتار جستجوگری را تا 29 درصد میتواند تبیین کند.
الگوی ارزیابی متغیر تورشهای رفتاری: بهجز شاخص «عملکرد انطباقی (توجه به فشار نظرات اطرافیان)» سایر 4 شاخص سازۀ تورشهای رفتاری، با مقادیر بیش از 96/1 برای آمارۀ t، در سطح اطمینان 95 درصد برای سنجش این متغیر معنادار است و تورشهای رفتاری، با بار عاملی 73/0 بیشترین ارتباط را با شاخص «مراجعه به شایعات» و پس از آن با بار عاملی 61/0 با شاخص «بیش اعتمادی تحلیلگران» دارد؛ یعنی شاخصهای مذکور، متغیر تورشهای رفتاری را به بهترین شکل تبیین میکند. به علاوه شاخص «مراجعه به شایعات» (2behavioral bias ) با داشتن بیشترین ضریب تعیین، بهتنهایی و بدون درنظرگرفتن سایر شاخصها، متغیر تورشهای رفتاری را تا 53 درصد میتواند تبیین کند.
یکی از اهداف اصلی استفاده از تحلیل عاملی و الگوسازی معادلات ساختاری، شناخت میزان همخوانی بین دادههای تجربی با الگوی مفهومی و نظری است؛ به بیان سادهتر، ما آزمون میکنیم که الگوی پژوهشگران چقدر براساس دادههای واقعی پشتیبانی میشود؛ یعنی چقدر یک الگوی نظری با یک الگوی تجربی سازگاری دارد. برای شناخت میزان همخوانی دادههای تجربی و الگوی مفهومی از شاخصها و معیارهایی استفاده میشود که به آنها شاخصهای نیکویی برازش یا شاخصهای برازندگی میگویند؛ زیرا هرچه مقدار این شاخصها افزایش مییابد، نشانهای از حمایت قویتر دادهها از الگوی نظری تفسیر میشود. در الگوسازی معادلات ساختاری از شاخصهای متفاوتی برای حصول اطمینان از نیکویی برازش الگو استفاده میشود؛ اما از آنجا که در ارزیابی نیکویی برازش الگوهای ارزیابی، هر نوع شاخص برازش و سطح پذیرفتنی آن در مبانی مختلف، متفاوت است، ارزیابیها براساس مبانی ارائهشده در جدول 2 انجام میشود [22].
جدول (2) شاخصهای مهم برازش الگو
|
گروه شاخص |
نام شاخص |
مقدار مطلوب |
مقدار مطلوب |
مقدار قابل قبول |
مبانی مربوط |
|
برازش مطلق |
RMSEA[19] |
< 08/0 |
کوچکتر از 08/0 |
از 05/0 تا 1/0 |
براون و کودِک[20] (1993)، قاسمی (1389) |
|
GFI[21] |
> 90/0 |
بزرگتر از 90/0 |
از 7/0 تا 9/0 |
جورسکوگ و سوربم[22] (1984)، قاسمی (1389) |
|
|
برازش افزایشی |
CFI[23] |
> 90/0 |
بزرگتر از 90/0 |
از 7/0 تا 9/0 |
بنتلر[24] (1990)، قاسمی (1389) |
|
برازش صرفهجو |
Chisq/df |
< 0/5 |
کوچکتر از 0/ 5 |
کمتر از 5 |
مارش و هوسور[25] (1985)، قاسمی (1389) |
حال با مبنا قراردادن جدول 2، نیکویی برازش تمام الگوهای ارزیابی مربوط به متغیرهای پژوهش، در جدول 3 بررسی و صلاحیت آنها برای سنجش متغیرهای پژوهش تأیید میشود.
جدول (3) نیکویی برازش الگوهای ارزیابی پژوهش
|
گروه شاخص |
شاخص |
استقرار XBRL |
اعتبارسنجی |
تحلیلگری |
جستجوگری |
تورشرفتاری |
|
برازش مطلق |
RMSEA |
09/0 |
03/0 |
08/0 |
06/0 |
07/0 |
|
شاخص RMSEA (ریشۀ میانگین مجذور خطای برآورد)، معادل جذر برآورد واریانس خطای تقریب است. براساس مقادیر ارائهشده در جدول 2، تمامی سازههای بهکار رفته در الگوی پژوهش، مقادیر مطلوب این شاخص را دارند. |
||||||
|
GFI |
96/0 |
98/0 |
90/0 |
94/0 |
98/0 |
|
|
شاخص GFI (نیکویی برازش)، نسبت مجموع مجذوراتی که الگو تبیین کرده است به کل مجموع مجذورات ماتریس برآوردشده رامحاسبه میکند. براساس مقادیر ارائهشده در جدول 2، سازههای الگو، مقادیر مطلوب نیکویی برازش را دارند. |
||||||
|
برازش افزایشی |
CFI |
98/0 |
99/0 |
85/0 |
91/0 |
96/0 |
|
شاخص CFI (برازش مقایسهای)، با مقایسۀ یک الگوی به اصطلاح مستقل که در آن بین متغیرهای هیچ رابطهای نیست با الگوی پیشنهادی مدّنظر، مقدار بهبود را میآزماید، منطبق بر مقادیر ارائهشده در جدول 2، کلیّۀ الگوهای ارزیابی به بهترین وجه ممکن بهبود یافته است. |
||||||
|
برازش صرفهجو |
Chisq/df |
13/2 |
14/1 |
07/2 |
43/1 |
71/1 |
|
یکی از شاخصهای عمومی برای به حساب آوردن پارامترهای آزاد در محاسبۀ شاخص برازش، کای اسکوئر نسبی1 است که سازههای الگو همچون سایر شاخصهای برازندگی، مقادیر مطلوب ارائهشده در جدول 2 را کسب کرده است. |
||||||
بررسی معادلات ساختاری الگوی مفهومی و آزمون فرضیهها: به روشهای استفادهشده در بررسی مجزای سازههای الگو، تحلیل عاملی تأییدی گفته میشود که زیرمجموعهای از تحلیل معادلات ساختاری است. در تحلیل عاملی تنها روابط بین شاخصها (گویهها) با متغیرهای مکنون بررسی میشود؛ اما روابط متغیرهای مکنون بررسی نمیشود؛ بنابراین درانتها با انجام معادلات ساختاری که در آن، روابط بین متغیرهای مکنون نیز بررسی میشود، به روابط متغیرها در الگوی اصلی پژوهش که مجموعهای از سازههای مذکور است، توجه خواهد شد.
|
|
1. Chi-Square / df |
شکل (3) تخمین بارهای عاملی استانداردشدۀ الگوی مفهومی پژوهش
همانگونه که در الگوی مفهومی پژوهش مشاهده میشود، روابط شاخصها با متغیرهای پژوهش به میزان اندکی با روابط مشخصشده در الگوهای تحلیل عاملی متفاوت است که علت آن، آثار متقابلی است که متغیرها در یکدیگر دارند. این تفاوت بسیار اندک است و تفاوت چندانی در نتایج ایجاد نمیکند. نظر به ارقام شاخصهای برازش الگوی مفهومی پژوهش که در جدول 4 به آنها اشاره شد و تأیید نیکویی برازش تمام الگوهای ارزیابی متغیرهای پژوهش، در کنار آگاهی از تعداد پرسشنامههای جمعآوری شده -140 پرسشنامه- در مقایسه با حداقل حجم نمونۀ توصیه شدۀ حبیبی (1391) برای تحلیلی عاملی تأییدی -200 عدد- و علم به این مهم که برخی از شاخصهای برازشِ الگو، متأثر از حجم نمونه است و با افزایش دادههای دریافتی در نمونه پژوهش، به سمت مقادیر مطلوب پیش خواهند رفت، میتوان نتیجه گرفت که الگوی مفهومی پژوهش، صلاحیت سنجش تأثیر استقرار XBRL بر ابعاد رفتاری تحلیلگران مالی را دارد.
جدول (4) نیکویی برازش الگوی مفهومی پژوهش
|
گروه شاخص |
نام شاخص |
مقدار در الگو |
مقدار مطلوب |
مقادیر یا مقدار قابل قبول |
نتیجۀ برازش |
|
برازش مطلق |
RMR |
096/0 |
نزدیک به صفر |
کوچک بودن |
برازش مطلوب |
|
RMSEA |
82/0 |
< 08/0 |
از 05/0 تا 1/0 |
برازش مناسب |
|
|
GFI |
68/0 |
> 90/0 |
از 7/0 تا 9/0 |
برازش مناسب |
|
|
برازش افزایشی |
CFI |
67/0 |
> 90/0 |
از 7/0 تا 9/0 |
برازش مناسب |
|
برازش صرفهجو |
Chisq/df |
95/1 |
< 0/5 |
کمتر از 5 |
برازش مطلوب |
در مسیر انجام آزمون فرضیهها و با توجه به مقادیر بارهای عاملی در الگوی مفهومی پژوهش، جدول 5 بهتلخیص، معناداری هر یک از روابط فوق را بررسی میکند و نتایج در قالب آزمون فرضیهها تفسیر و تحلیل میشود.
جدول (5) شدت رابطۀ مستقیم متغیرهای پژوهش و معناداری روابط
|
|
متغیر وابسته |
|||||
|
تحلیلگری |
جستجوگری |
اعتبارسنجی |
تورشرفتاری |
|||
|
متغیر مستقل |
استقرار XBRL |
بار عاملی |
78/0 |
75/0 |
74/0 |
46/0 |
|
آمارۀ t |
73/4 |
28/4 |
43/5 |
79/2 |
||
|
مقدار آمارۀ P* |
*** |
*** |
*** |
005/0 |
||
|
آر- اسکوئر |
61/0 |
57/0 |
54/0 |
21/0 |
||
|
خطای استاندارد |
15/0 |
17/0 |
10/0 |
12/0 |
||
|
P*: وجود *** در سطر P، معادل مقادیر کمتر از 001/0 است. |
||||||
فرضیۀ 1- استقرار پلتفرمهای مبتنی بر XBRL بر رفتار تحلیلگری اطلاعات تحلیلگران مالی، تأثیر مثبتی معادل 78 درصد (بارعاملی در شکل 3) دارد و این نتیجه با توجه به مقدار آمارۀ t معادل 73/4، در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است؛ بنابراین آزمون آماری، فرضیه را تأیید میکند.
فرضیۀ 2- استقرار پلتفرمهای مبتنی بر XBRL بر رفتار جستجوگری اطلاعات تحلیلگران مالی، تأثیر مثبتی معادل 75 درصد (بارعاملی در شکل 3) دارد و این نتیجه با توجه به مقدار آمارۀ t معادل 28/4، در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است؛ بنابراین آزمون آماری، فرضیه را تأیید میکند.
فرضیۀ 3- استقرار پلتفرمهای مبتنی بر XBRL بر رفتار اعتبارسنجی اطلاعات تحلیلگران مالی، تأثیر مثبتی معادل 74 درصد (بارعاملی در شکل 3) دارد و این نتیجه با توجه به مقدار آمارۀ t معادل 43/5، در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است؛ بنابراین آزمون آماری، فرضیه را تأیید میکند.
فرضیۀ 4- استقرار پلتفرمهای مبتنی بر XBRL بر تورشهای رفتاری تحلیلگران مالی، تأثیر مثبتی معادل 46 درصد (بارعاملی در شکل 3) دارد و این نتیجه با توجه به مقدار آمارۀ t معادل 79/2، در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است؛ بنابراین آزمون آماری، فرضیه را تأیید میکند.
برای بررسی تأثیرپذیری پاسخهای ارائهشده، از طبقهبندیهای مختلف متغیرهای جمعیتشناختی گروه سنی و سطح تحصیلات، با استفاده از نرمافزار SPSSتحلیل واریانس Anova انجام شد. مطابق با مبانی تحلیل واریانس؛ توزیعِ نرمالِ پاسخها، با سنجش کشیدگی و چولگی دادههای هر متغیر تأیید شد و نتایج آزمون لون Levene، مؤید همسانی واریانسِ پاسخهای تمام متغیرهای پژوهش بود. براساس نتایج ارائهشده در جدول 6، سطح معناداری آزمون تحلیل واریانس برای متغیرهای رفتار جستجوگری، رفتار اعتبارسنجی، رفتار تحلیلگری و تورشهای رفتاری تحلیلگران مالی کوچکتر از مقدار خطای 05/0 شد که نشان میدهد این متغیرها در گروههای سنی مختلف یکسان نیستند و از سن و متعاقب آن، تجربۀ افراد متأثر هستند؛ اما آزمون تحلیل واریانس برای سطوح مختلف تحصیلات در سطح خطای 5 درصد، تفاوت معناداری را در پاسخهای ارائهشده به پرسشهای مرتبط با متغیرهای پژوهش نشان نداد.
جدول (6) آزمون تحلیل واریانس متغیرهای پژوهش با توجه به گروههای مختلف سنی
|
متغیرهای پژوهش |
مجموع مربعات |
درجه آزادی |
میانگین مربعات |
آمارۀF |
سطح معناداری |
|
|
رفتار جستجوگری |
بین گروهها |
837/2 |
5 |
567/0 |
398/2 |
041/0 |
|
درون گروهها |
714/31 |
134 |
237/0 |
|
|
|
|
کل |
552/34 |
139 |
|
|
|
|
|
رفتار تحلیلگری |
بین گروهها |
623/3 |
5 |
725/0 |
851/2 |
018/0 |
|
درون گروهها |
050/34 |
134 |
254/0 |
|
|
|
|
کل |
672/37 |
139 |
|
|
|
|
|
رفتار اعتبارسنجی |
بین گروهها |
243/3 |
5 |
649/0 |
301/2 |
048/0 |
|
درون گروهها |
769/37 |
134 |
282/0 |
|
|
|
|
کل |
012/41 |
139 |
|
|
|
|
|
تورشهای رفتاری |
بین گروهها |
693/6 |
5 |
339/1 |
221/3 |
009/0 |
|
درون گروهها |
701/55 |
134 |
416/0 |
|
|
|
|
کل |
394/62 |
139 |
|
|
|
|
نتایج و پیشنهادها
نظر به تعریفها و ویژگیهایی که در منابع متعدد برای پلتفرمهای مبتنی بر XBRL ذکر شده است، هدف اصلی از استقرار این ابزار را ارائۀ گزارشهای مالی ایدهآل با درنظرگرفتن تمامی ابعاد مهم آنها میتوان دانست. با استناد به نتایج آماری پرسشنامه نیز میتوان دریافت از بین تحلیلگران حاضر در نمونۀ پژوهش، 72/75 درصد آنها برای اخذ تصمیم به گزارشهای مالی مراجعه میکنند؛ اما تحلیل آماری کل دادهها، شامل موافقان و مخالفان استفاده از گزارشهای مالی در فرایند تصمیمگیری، نشاندهندۀ تأثیر مثبت XBRL در بهبود و تقویت اقسام رفتارهای تحلیلگران مالی است. حال با توجه به این مهم که شاخصهای سنجش رفتارهای تحلیلگران مالی، با ویژگیهای کیفی و محتوایی گزارشگری همپوشانی زیادی دارد، میتوان نتیجه گرفت با استقرار XBRL و بهبود شاخصهای گزارشگری، بر تعداد استفادهکنندگان از گزارشهای مالی شرکتها برای اخذ تصمیمهای سرمایهگذاری افزوده خواهد شد. پژوهش حاضر، تأثیرپذیری اقسام رفتارهای تحلیلگران مالی از مزایای استقرار XBRL را بهشرح زیر تبیین میکند:
با توجه به آنکه تحلیلگران مالی به دنبال کسب اطلاعاتی تلخیص و طبقهبندیشده دربارۀ وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطافپذیری مالی واحد تجاری هستند، استقرار XBRL با افزایش سرعت دسترسی به اطلاعات، از بین بردن واسطههای اطلاعاتی و ایجاد امکان دستیابی به جزئیات دقیق و طبقهبندیشده و متعاقب آن، کاهش زمان و هزینۀ دستیابی به اطلاعات، موجب بهینهشدن فرایند رفتار جستجوگری اطلاعات میشود و با کاهش زمان دستیابی به اطلاعات، امکان افزایش ابعاد تحلیل اطلاعات را فراهم میکند.
استقرار XBRL با بههنگامسازی ارائۀ اطلاعات و ایجاد ساز و کار کنترل لحظهای اطلاعات طبقهبندیشده برای حسابرسان، وجود ساختارهای کنترل داخلی این پلتفرمها براساس الگوریتمهای از پیشتعیینشده برای سنجش صحت اطلاعات قبل از عرضۀ آنها نیز موجب بهبود رفتار اعتبارسنجی تحلیلگران مالی خواهد شد.
رفتارهای تحلیلگری، آن دسته از فعالیتهای تحلیلگران را پوشش میدهد که آنان اطلاعات مکفی و معتبر خود را به روشهای مطلوبشان (تکنیکی و بنیادی) بهعنوان دیتای خام وارد نرمافزارهای متعدد تحلیلگری میکنند تا ابعاد مختلف مالی و عملکردی شرکتها را با صنعت و گذشتۀ شرکت قیاس، وضعیت آتی شرکت را پیشبینی و با استفاده از خروجیهای این نرمافزارها، به اخذ تصمیم مطلوب اقدام کنند. استقرار XBRL با فراهمآوردن توان تعاملپذیری برای اطلاعات و ارائۀ نمودارها و گزارشهای شرطی مختص هر کاربر، قابلیت انتقال و تبدیل اطلاعات بین سیستمهای گوناگون و کاهش خطای ورود دستی اطلاعات، به بهبود رفتارهای تحلیلگری اطلاعات تحلیلگران مالی کمک میکند.
همانگونه که نتایج پژوهش نشان میدهد با وجود تأثیر استقرار XBRL بر تورشهای رفتاری تحلیلگران، شدت این تأثیر به اندازۀ سایر شاخصهای رفتاری نیست؛ زیرا تورشهای رفتاری بیشتر از ویژگیهای شخصیتی افراد متأثر هستند؛ اما چرا نتایج پژوهش ما نشاندهندۀ تأثیر مثبت XBRL بر تورشهای رفتاری است؟ علت آن را اینگونه میتوان مطرح کرد: استقرار XBRL با تعدیل روابط بیهوده بین افراد با واسطههای اطلاعاتی و کاهش پیچیدگی اطلاعاتی محیط، ناشی از وجود منابع اطلاعاتی مختلف و نامعتبر در کنار خلق زمان برای تحلیلگران، امکان افزایش دقت و تمرکز ایشان بر انجام تحلیل را فراهم میکند، لذا موجب کاهش اثرپذیری افراد از خطاهای ادراکی محیط پیرامون در مسیر اخذ تصمیم میشود.
نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه مبنی بر بررسی تأثیر متغیرهای جمعیتشناختی سطح تحصیلات و گروه سنی در متغیرهای پژوهش، نشان میدهد سطوح مختلف تحصیلی افراد، در متغیرهای پژوهش تأثیر ندارد. مصاحبههایی که با تحلیلگران مالی در حاشیۀ برگزاری نمایشگاه بورس، بانک و بیمۀ سال 1395 انجام شد، نشان داد ورود افراد به حرفۀ تحلیلگری مالی موجب آشنایی ضمنی و سریع با ابعاد رفتاری مختلف اخذ تصمیم در شاخههای جستجوگری، اعتبارسنجی و تحلیلگری میشود که ناشی از آموزشهای طی دوره و شرکت در دورههای اصول و تحلیل بازار سرمایه است؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت هرچند سطوح مختلف تحصیلی در شکلدهی ابعاد رفتاری تحلیلگران بیتأثیر نیست، فارغ از سطح تحصیلات، صرف ورود افراد به حرفۀ تحلیلگری، همراه با افزایش دانش ضمنی این گروه برای اخذ تصمیمهای در خور اتکا برای سرمایهگذاری است. به علاوه نتایج تحلیل واریانس و آزمون تعقیبی گابریل نشاندهندۀ تأثیرگذاری گروه سنی افراد در متغیرهای پژوهش بود؛ بهگونهای که گروههای سنی بالاتر، اختلاف امتیاز با گروههای سنی جوانتر داشتند. این خود، نشاندهندۀ تأثیر میزان تجربه در اخذ تصمیم و ریسکپذیری گروههای سنی جوانتر نسبت به ردههای با تجربهتر این حرفه است.
نتایج پژوهش حاضر همسو با پژوهش لیو، ونگ و یاو[26] (2013) است که در مطالعهای تجربی و با استفاده از بانک اطلاعاتی EDGAR[27]، منافع اتّخاذ اجباری XBRL در امریکا را در سالهای 2009 و 2010 بررسی کردند. نتایج، نشاندهندۀ تأثیر مثبت پیادهسازی بسترهای مبتنی بر XBRL در بهبود فرایند تصمیمگیری فعالان بازار سرمایه ازجمله تحلیلگران مالی بود. نتایج بررسیهای این سه پژوهشگر، همبستگی مثبت معناداری را بین اتّخاذ اجباری XBRL و صحت پیشبینی و تعداد تحلیلگران مالی شرکت اثبات کرد [12]. ما نیز دریافتیم از دیدگاه اعضای نمونۀ پژوهش، استقرار XBRL نقطۀ بهبودی برای عرضۀ اطلاعات شفاف، بههنگام، تعاملپذیر و شایستۀ استناد است که این مهم، نیازهای اطلاعاتی تحلیلگران را تا حد زیادی هموار میکند و در کمترین اولویت، امکان صرف زمان بیشتر برای تمرکز بر تحلیل را به جای جمعآوری اطلاعات مطلوب فراهم میآورد.
با توجه به مصاحبهها و تحلیل نتایج پژوهش، در حوزۀ اجرایی و کاربردی پیرامون موضوع پژوهش، پیشنهاد میشود سازمان بورس که متولی پیادهسازی XBRL در کشور است، به برگزاری یک وبینار، برای سرمایهگذاران و تحلیلگران با دادههای مبتنی بر XBRL اقدام کند تا در آن، تحلیلگران و سرمایهگذاران، صورتهای مالی را با فرمت XBRL تحلیل و بحث و تبادل نظر کنند. این اتفاق موجب بهبود آشنایی متخصصان حوزه با این پلتفرمها و آمادهسازی آنها برای پذیرش تکنولوژی پیشرو میشود. با وجود دیدگاه آیندهنگر سازمان بورس، مبنی بر ایجاد قابلیتهای داخلی برای پیوستن به بازارهای جهانی در روند پیادهسازی پلتفرمهای XBRL، باید به نقش مهم سیستم EDGAR در افشای عمومی اطلاعات مالی دهها هزار ناشر و شرکت سرمایهگذاری توجه داشت؛ زیرا با پیشرفت روزافزون تکنولوژی، نوسازی این پایگاه داده بهصورت مستمر در دستور کار است و تدوین عملیات اجرایی پروژۀ XBRL در ایران باید با دقت نظر در اقدامات اصلاحی در پایگاه EDGAR انجام شود. در حوزۀ پژوهشی نیز پیشنهاد میشود، پژوهشگران با توجه به خلأ موجود، به تبیین الگویی برای شناسایی ابعاد مختلف رفتاری تحلیلگران مالی بهعنوان متخصصان امر تجزیه و تحلیل اطلاعات (بهطور مشخص، شناسایی شاخصهای رفتاری تحلیلگران مالی) اقدام کنند. همچنین نظر به راهاندازینشدن کامل XBRL در قلمروی زمانی این پژوهش و انجام تحلیلها براساس مبانی ذهنی پاسخدهندگان، پیشنهاد میشود در سالهای آینده با پیادهسازی کامل این پلتفرمها، صحت پیشبینی تحلیلگران، با دادههای واقعی صورتهای مالی در دورۀ قبل از XBRL و پس از آن بررسی و ارزیابی شود. همچنین پژوهشگران با الگوسازی موردکاوانه برای یکپارچهکردن اطلاعات با بهکارگیری ابزار XBRL در شرکتهای بورسی و فرابورسی، به مزایای عملیاتی این پلتفرمها بر سیستمهای حسابداری (پلتفرم حسابداری مالی، حسابداری فروش، حسابداری انبار، حسابداری وجوه نقد، حوزۀ بازرگانی و...) توجه کنند و تأثیر پیشگامبودن شرکتها برای پذیرش و پیادهسازی XBRL در سازمان خود را بر روند آتی عملکردشان در بورس اوراق بهادار تهران بررسی کنند.
[1]. Enron
.[2] ارائۀ فرمتهای مشابه با اصطلاح (mimic) شناخته میشود که در لغت به معنی وانماگر، به تقلید درآوردن و همگونشدن است.
[3]. Extensible Business Reporting Language
[4]. Platform
[5] Shackle
[6] John G. Burch Jr., Gary Grudnitski
[7] MC Daniel, C. Lamb, C. & Hair, J
[8]. Yoon, H. Zo, H. Ciganek, A. P
[9]. Efendi, J. Jin Dong Park, L. Smith, M
[10]. Tansey, D.T, Darnton, G. and Wateridge, J
[11]. Enterprise resource planning
[12]. HyperText Markup Language
[13]. Extensible Markup Language
[14]. Portable Document Format
[15]. Marchionini, Gary
[16].Wilson, T.D
[17]. Technical Analysis
[18] .Fundamental Analysis
[19] Root Mean Square Error of Approximation
[20] Browne and Cudeck
[21] Goodness of Fit Index
[22] Joreskog And Sorbom
[23] Comparative Fit Index
[24] Bentler
[25] Marsh and Hocevar
[27]. Electronic Data Gathering, Analysis, and Retrieval
)